Su pane in sa traditzione sarda non fiat petzi su màndigu pro antonomàsia Chie at pane / mai non morit (‘Chie tenet pane / non morit mai’), ma fiat unu sìmbulu culturale in gradu de dare òrdine a su tempus. Esistiant beros e panes “pròpios-calendàriu”: comente, a esèmpiu, in àrea campidanesa subra de pane ’e ischit gida (su pane de sa chida), cunsistente in sete bamboline insertadas in secuèntzia in unu filu a rapresentare sas sete dies intercorrenti intre una panificazione e s'àtera. B'aiat, posca, ischit pipia ’e Carèsima: unu pane chi tenet l'assemprat de una bambolina dotada de sete gambette, cantas sas chidas de sa Carèsima. Cada chida fiat istacada una gambetta, pro mesurare su tempus mancante a sa Pasqua.
Ma, a s'in cuddae de custos panes calendariali, sa sotziedade afidaiat a sas fèminas su còmpitu de dare òrdine a su tempus a traessu de su pane, distinghende su tempus festivu, respetu a cuddu ordinàriu, a traessu de sa bellesa de sos panes tzerimoniales. Custos ùrtimos, frorius o pintaus, est a nàrrere decorados, costituiant, comente a sutaliniadu dae s'antropòlogu A.M. Cirese, pro nùmeru e cumplessidade de variantes, esemplares de «arte plàstica efìmera». Cun custa ùrtima espressione si definit, dada sa cumplessidade e pregevolezza de sas formas otentas, una forma de arte, modellada plasticamente, realizada in materiale deperibile (s'impastu de su pane) e pro custu efìmeru.
Sos apretos festivos scandite de sos panes tzerimoniales acumpangiaiant sos momentos printzipales de su tziclu de sa vida e de su tziclu de s'annu.
In sa grandu parte de sos casos sos panes chi scandivano sos momentos alligros de su tziclu de sa vida fiant ricos meda ˗ finas a rasentare s'horror vacui ˗ de motivos floreali, vegetales, chi, pro una forma de “maghia ingeniada” (in virtude de sa cale su sìmile atraet su sìmile), costituiant un'augùriu de bundàntzia e prosperidade.
A bortas sa funtzione estètica e simbòlica era in manera tale soverchiante de scalzare cudda alimentare. Unos cantos panes, duncas, non fiant destinados a su gosamentu alimentare, ma petzi a cudda visiva. Est su casu de susu crispesu, pane nutziale realizadu a Orroli, paisu de su Sarcidanu, chi fiat ammustradu a modu de soprammobile.
Un'arresonu anàlogu pertocat sos panes de su tziclu de s'annu. Sos panes votivos destinados a San Marcu evangelista realizados a vostè, Bortigale, Macumere e Silanos, p.es., sunt unu tripudio de elementos fitomorfi e colombelle; bera e pròpia propiziazione de su rigoglio lussureggiante de sa natura.
In su casu de numerosos panes tzerimoniales sa presèntzia de s'elementu dolcificante signat una liminarità intre s'àmbitu de su pane e su de su durche. Sos tipos de dolcificanti prus arcàicos sunt sa sapa e su mele.
Subra de panes ’e sapa a s'antiga a Cuartu Sant'Aleni est unu simpre pane a su cale impastu est agiunta sa sapa. In sa versione froria su pane previdet una sèrie de aportos furriados a ativare su prètziu estèticu de s'alimentu, pro esempru sa lucidatura de sa superfìtzie cun unu batuffolo dae cotone imbevuto de sapa, e/o s'aplicatzione de indoru (fògia dae oro pro impreu alimentare) e tragera, opuru s'impreu decorativu de sa frùtora sica, comente a sas mèndulas intreas in su pane sapato de Atzara.
Sos cocones chin melas sunt panes rituales realizados in ocasione de sa festividade de Sant'Antonio Abate. Eja de pòdere èssere “dignu” de signalare sa festa de su Santu, su pane in chistione no est petzi modelladu in formas cumplessas, ma galu de prus “afortigadu” cun s'annanta de su mele e de su zafferano, chi nde determinat sa tìpica tintura groga.
A bias su pane tzerimoniale evocaiat plasticamente aspetos de sa realidade, comente a susu Cabuànnu, unu pane chi a Noragugume fiat donadu dae sos ricos propietàrios a sos pròpios lavoranti, pastores e massajos, in ocasione de su Capodanno. Subra de una base tunda fiant modelladas tridimensinalmente e collocadas figuras e ambientatziones tìpicas, de pare a pare de su mundu pastorale e de cuddu massaju.
Simbòlicos a forte fiant sos panes de su tempus quaresimale. Si pesset a cuddos riproducenti sos trastos de sa Passione de Cristu: sa corona de ispinas, sa rughe, sos craos, s'iscala, etc. Ulteriore pane caraterìsticu de custu matessi frangente de su tziclu de s'annu, fiat subra de Lazzaru, pane antropomorfu riproducente su pessonàgiu evangèlicu de Lazzaro. Rafiguradu comente a mortu, imboligadu dae sas bende, a bortas agredidu dae sos bermes de sa decumpositzione, est su sinnu de sa morte, coladòrgiu netzessàriu a su fine de sa Resurretzione de Pasca.
Su pane caraterìsticu de su tempus de Pasqua est cuddu inclusivo de s'ou, cotu intreu paris a su pane, sìmbulu de vida e rigeneratzione. Custa casta de pane est denumenada cocoi cun s'ou (e sim.) o anguli (e sim.); tèrmine, custu ùrtimu, de orìgine bizantina, comente a dimustradu dae sos istùdios linguìsticos.
La panificazione settimanale prevedeva la confezione di pani conditi con ingredienti freschi di stagione, quali i prodotti dell’orto: zucchine, patate, cipolle, pomodoro, ecc. Caratteristico dell’Ogliastra è il pane di farina di grano arricchito con patate bollite (modhitzosu de patata, cocoi prena, ecc.). Non di rado l’impiego delle patate era un espediente finalizzato all’ottenimento di un impasto più omogeneo e compatto. Un altro tipo di pane condito era quello inclusivo nell’impasto i ciccioli di lardo (pani/e cun gerda/gherda), confezionato specie in occasione della macellazione del maiale nel tardo autunno o all’inizio dell’inverno. Altri possibili condimenti erano: la ricotta, il formaggio, l’olio. Dopo la raccolta delle olive, potevano essere integrati nell’impasto pezzettini di oliva. Ulteriori ingredienti, quali mandorle, uva passa, sapa, miele, zafferano ecc., trattati in varie maniere, occorrevano spesso nei pani cerimoniali e votivi. Nella maggior parte dei casi, proprio in quanto votivi (destinati alle feste dei santi), i pani dolcificati con miele e sapa erano molto decorati e, in questa sede, sono stati descritti nella sezione destinata ai pani cerimoniali, benché, specie quelli conditi a base di sapa (mosto non fermentato, sottoposto a cottura con aromi), fossero frequenti subito dopo la vendemmia, allorché la sapa era disponibile quale dolcificante per il pane e ulteriori dolci, specialmente autunnali. Durante la panificazione settimanale, se in casa erano presenti bambini, si procedeva alla confezione di pani loro appositamente destinati. Se i bimbi si trovavano nella fase della dentizione, per lenire i fastidi gengivali che questa condizione comportava, venivano realizzati pani dentarolo di piccole dimensioni, fatti di pasta non lievitata. Per i bambini più grandi, invece, venivano realizzati veri e propri giocattoli commestibili. Per i maschietti venivano prescelte le fogge zoomorfe, per le femminucce bamboline, borsette, collane, ecc. In occasione della Pasqua l’integrazione dell’uovo intero, cotto assieme al pane, faceva di questi pani giocattolo pani cerimoniali, atti a scandire una specifica festività del ciclo calendariale con valenze simboliche legate alla presenza dell’uovo (simbolo di rinascita associato alla Resurrezione di Gesù e al rifiorire della natura in primavera).
Leggi tutto
Commenti