Seguici su
Cerca Cerca nel sito

Pani

Pani

Pani

De tempos remotos su pane at costituidu su màndigu basilare de s'alimentatzione de sos sardos, gasi comente de medas àteros pòpulos de àmbitu mediterràneu. Nointames, in Sardigna su tziclu de sa panificazione domèstica mustra caraterìsticas de variedades tipològicas e tretos de insistèntzia de su totu peculiares, chi agatant pagos tèrmines de cunfrontu (p.es. in Sitzìlia).

Sa variedade de sas castas est ravvisabile giai a s'atu de su sèberu de su laore e, de cunsighèntzia, de sa farina cun cale cumpònnere s'impastu: prevalentemente farinas de trigu tostu. In manera relativa a sas farinas de trigu tostu s'andat in cuddas cun una prus arta pertzentuale de crusca finas a cuddas bia bia prus depuradas (in passadu appannaggio de sos tzetos prus abbienti, o abbandadas a sas ocasiones festivas). Si cunsìderent, in prus, cales elementos variàbiles, eventuales ingredientes agiuntivos, chi nde costituint una sorta de “cundimentu”: patatas, tomata, ulteriores produtos de s'ortu, recotu, grassos (vegetales e animales), olias, ciccioli de lardu, etc. O, ancora, sapa, mele, ua colat e frùtora sica; ingredientes, custos, chi cumportant unu sconfinamento de su pane in s'àmbitu de su durche.
In un'orizonte econòmicu de sos benes limitados, cale era cuddu traditzionale sardu, de sas operatziones de setacciatura, non s'imbolaiat bia nudda. Difatis, sa crusca belle integrale e àteros resìduos non panificabili pro s'òmine integraiant s'addescu de sos animales de corte, opuru si nde faghiat, previo impastu e coghìngiu, una pagnottina destinada a sos canes.

Decadidos dae s'impreu a inghìriu a sos annos Chimbanta de su sèculu passadu sunt sos sighentes tipos de panes: su de òrgiu, su de trigu moriscu e, in manera limitada a un'àrea cuntenta a unos cantos tzentros de s'Ogiastra, cuddu a base de landes.
Su pane de òrgiu fiat prodùidu in zonas caraterizadas dae terrinos frunidos de unu forte cumponente pedrosu (Fonne, Ulìana, etc.), ue custu laore creschiat cun majore fatzilidade respetu a su trigu.  
Su protzessu de panificazione fiat ancora prus longu e fracòngiu respetu a cuddu rechertu dae su trigu: de sa decorticazione (chi previdet sa rimotzione de sas glume esternas de sa carosside, fibrosas in manera piessigna e difìtziles de asportare) a sa setacciatura, a s'impastu resu prus istracadore de sa minore cantidade de glùtine cuntènnidu, finas a sa longa e cumplessa preparatzione de un'ispetzìficu agente lievitante.
De tale cumplessidade de sas operatziones a sas cales fiat sutapostu su laore, pro chi de issu si poderet panificare, derivaiat s'imprecazione nugoresu «Ancu ti facan subra de ’e s'òrju» (‘chi ti sutapòngiant a su “martìriu” de s'òrgiu’). 
A rèndere su pane de òrgiu prus pagu agradadu respetu a su de trigu fiat, in prus de su colore iscuru, mescamente su sabore amarognolo dadu dae sa dificultosa decorticazione chi rendiat impossìbile una perfeta setacciatura cun s'insistèntzia de elementos chi inficiavano su sabore de su produtu finidu. S'assolutu preferu acordada in passadu a su pane de trigu est testimoniada dae sa locutzione “Andare chircande pane menzus de susu de trìdicu” (lett.: ‘Andare chirchende pane mègius de su de su de trigu’; in sentidu ladu ‘chircare calicuna cosa mègius de custu chi est superiore a cada alternativa’). Su pane de trigu fiat apretziadu in cantu surtat de status symbol (“sinnu de distintzione sotziale”) de sos tzetos prus elevados.
Su pane de òrgiu  ̶  fatos sarvos sos casos in cales si sostituiat de su totu a su de trigu a pustis de calamidades naturales o cuntierras bèllicas  ̶ , imbetzes, fiat destinadu a sos tzeracos, comente a documentat fintzas su romanzu deleddiano autobiogràficu Cosima:

[…] sa mensola subra de sa cale, in prus de sas pentole, istaiat unu recipiente de linna semper prenu de casu gratadu, e unu canestro de asfodelo cun su pane de òrgiu e su companatico pro sos tzeracos.

Su tziclu de sa panificazione, siat in sas fases preliminares (lavaggio, vagliatura de su laore e setacciatura), chi in su protzessu de realizatzione de su produtu finidu (preparatzione de su lievito, traballadura de s'impastu, modellazione e decoradura de sos panes, coghìngiu, prus eventuale lucidatura de sa superfìtzie) fiat unu mandu belle petzi feminile. Sos òmines podiant, in casos cuntentos, ofèrrere unu sustennu in sas operatziones chi recherrerent una notèvole dispendio de energias e fortza fìsica, comente a su tratamentu de s'impastu. In cada casu, totu sas operatziones inerentes a sa panificazione fiant intre issas coordinadas e, puru in modu diferente, ritmavano sos tempos de sa vida domèstica, ocupende sos ispàtzios de sa domo o de sa corte. 
A s'internu de su grupu de traballu de sas fèminas impinnadas in sa panificazione bi fiant diferèntzias sensìbiles. Sas printzipales fiant sas de caràtere sotzioeconòmicu, in cantu in sas domos benestantes sa mere de domo a parusu fiat coadiuvata de sas tzeracas, de panificatrici e infornatrici a pagamentu. In cada casu fiat fitianu meda s'iscàmbiu de agiudu intre serentes, comari e parentes. A s'in cuddae de sas cunditziones sotziales e econòmicas e de s'amprura de su nùcleu familiare, totu sas fèminas de sa famìlia daiant su contributu pròpiu. 

Pro su chi pertocat s'aprendimentu, a sas pitzinnas fiat assignada una pitica portzione de impastu, in modu tale chi poderent osservare e imitare, in comintzu pro giogu,  sos gestos de sas adultas, depositende sas operatziones imparadas in sa memòria de su corpus. Pro custu sas pràticas, sos gestos e sas abilidades presos a sa panificazione costituiant un'ammenta de “saperi implìtzitos”, non trasmìtidos mediante un'acrarimentu verbalizadu ma acrarados in sa pràtica, de osservare e repìtere mediante su protzessu de “trial and error” (‘tentativos e errores’).

Chi sa traditzione ammustret in Sardigna caràteres de insistèntzia, mesches in sos tzentros prus cunservativos, non signìficat chi issa si siat mantenta anacronisticamente de su totu immune de sas dinàmicas de cambiamentu ligades a s'isvilupu tecnològicu (abbandonu de sa molat asinaria, impreu de màchinas impastatrici e sfogliatrici, etc.). Su traballu de decoradura (pintare / frorire subra de pane) restat un'operatzione prettamente manuale, agiuada dae trastos impreados fintzas in passadu: rotelle tagliapasta, forbicine, punteruoli, pinzette, marcas de pane, etc.

Oe su nùmeru de sas famìlias chi faghent su pane in domo est reduidu meda ma fortzis, in su cumplessu, superiore a sas aspetativas. Acanta a paisos e grupos familiares chi ant cunservadu sa traditzione de sa panificazione in àmbitu domèsticu, s'assistit in sos ùrtimos tempos a un'iscoperta, motivada dae bisòngios identitàrios e salutistiche, de sos produtos alimentares realizados segundu traditzione, fatas sarvas sas diferèntzias tecnològicas poc’antis indicadas.

Si signalat, in prus, una furriada de tendèntzia respetu a sos significados presos a s'apartenèntzia sotziale invalsi in passadu. Como su pane integrale (pane “nieddu”) o addiritura su de òrgiu, chi prus de unu produtore est interessadu a reimmettere in su mercadu, oe sunt cunsiderados pretziados ca retentos prus vantagiosos in tèrmines salutistici respetu a su pane “biancu” de trigu. Gasi chi oe no est prus cunsiderada unu machine chircare pane menzus de susu de trìdicu  (‘chircare pane mègius de su de trigu’).

Approfondimenti

Visualizza Tutti Visualizza Tutti

La conservazione del grano

Il grano separato dalla pula e ripulito nell’aia da ulteriori impurità veniva messo in sacchi e trasportato al villaggio con un cavallo (“assomare”, cioè caricare sul cavallo una “soma”, ovvero un carico di grano), oppure mediante un carro. Dal momento che ciascuno coltivava il grano necessario alle proprie riserve familiari, non vi erano veri e propri granai. Il grano veniva ammucchiato in un angolo qualunque, dopo aver imbevuto la terra di aceto, in modo tale da tenere lontani gli insetti nocivi (specialmente il punteruolo del grano). Secondo una credenza popolare, rilevata dal linguista Max Leopold Wagner, per tenere lontani i parassiti occorreva disporre sul mucchio del grano (oppure nel recipiente in cui si disponevano le granaglie)  la falce “a picu a susu”, ovvero con la punta e i denti rivolti verso l’alto. Le quantità più consistenti di grano si conservavano in contenitori cilindrici fatti di canne intrecciate, o, specialmente nel Campidano, con stuoie di giunco ciascuna delle quali veniva arrotolata e legata in modo tale da formare un cilindro. Questi recipienti erano denominati in area campidanese “òrrius”, “lòssia”/“lùscia”;  logudorese “òrrios”. Essendo aperti sul fondo i contenitori or ora descritti poggiavano o sulla terra ben imbevuta di aceto, oppure su una base di legno. A qualche palmo dal suolo è incisa nel contenitore un’apertura quadrangolare, che permetteva di prelevare comodamente il grano quando esso non scendeva più da solo. Specialmente i rivenditori di Milis (Oristano), che praticavano il commercio itinerante in tutta l’Isola, vendendo queste stuoie e altri prodotti (arance e vernaccia) specie in occasione delle feste paesane e campestri. Sono certamente milesi i venditori ambulanti ritratti nell’olio su tela di Giuseppe Biasi intitolato La grande festa campestre (1910-1911) con le loro arance e stuoie intrecciate. La conservazione del grano portato dalle aie prendeva il nome di “incùngia” (e simili) ed era accompagnato da un momento festivo di carattere conviviale, durante il quale si festeggiava il raccolto, momento culminante dell’annata agraria.

Leggi tutto Leggi tutto Il grano separato dalla pula e ripulito nell’aia da ulteriori impurità veniva messo in sacchi e trasportato al villaggio con un cavallo (“assomare”, cioè caricare sul cavallo una “soma”, ovvero un carico di grano), oppure mediante un carro. Dal momento che ciascuno coltivava il grano necessario alle proprie riserve familiari, non vi erano veri e propri granai. Il grano veniva ammucchiato in un angolo qualunque, dopo aver imbevuto la terra di aceto, in modo tale da tenere lontani gli insetti nocivi (specialmente il punteruolo del grano). Secondo una credenza popolare, rilevata dal linguista Max Leopold Wagner, per tenere lontani i parassiti occorreva disporre sul mucchio del grano (oppure nel recipiente in cui si disponevano le granaglie)  la falce “a picu a susu”, ovvero con la punta e i denti rivolti verso l’alto. Le quantità più consistenti di grano si conservavano in contenitori cilindrici fatti di canne intrecciate, o, specialmente nel Campidano, con stuoie di giunco ciascuna delle quali veniva arrotolata e legata in modo tale da formare un cilindro. Questi recipienti erano denominati in area campidanese “òrrius”, “lòssia”/“lùscia”;  logudorese “òrrios”. Essendo aperti sul fondo i contenitori or ora descritti poggiavano o sulla terra ben imbevuta di aceto, oppure su una base di legno. A qualche palmo dal suolo è incisa nel contenitore un’apertura quadrangolare, che permetteva di prelevare comodamente il grano quando esso non scendeva più da solo. Specialmente i rivenditori di Milis (Oristano), che praticavano il commercio itinerante in tutta l’Isola, vendendo queste stuoie e altri prodotti (arance e vernaccia) specie in occasione delle feste paesane e campestri. Sono certamente milesi i venditori ambulanti ritratti nell’olio su tela di Giuseppe Biasi intitolato La grande festa campestre (1910-1911) con le loro arance e stuoie intrecciate. La conservazione del grano portato dalle aie prendeva il nome di “incùngia” (e simili) ed era accompagnato da un momento festivo di carattere conviviale, durante il quale si festeggiava il raccolto, momento culminante dell’annata agraria.

Commenti

Scrivi un commento

Invia