Architetura

Sos primos esèmpios in Sardigna de custu chi semus sòlitos mutire "architetura" torrant a artziare a su 4000 a.C. belle, e sunt riferibili a sa cultura de Bonu Ighinu. Si tratat de sas primas tumbas a "grotticella artifitziale", chi testimòniant in manera inequivocabile lu si manifestare de sa netzessidade de modificare s'ispàtziu naturale in su cale sos èsseres umanos biviant.

Cun sa sutzessiva cultura de Otieri tale netzessidade si manifestat in forma galu prus eclatante, cun sas gai naradas domus de janas, sas "allées couvertes", sos tzìrculos megalìticos, sos dolmen e sos menhir.

In època nuràgica, a sa fine de su Brunzu antigu, cumparent sos primos protonuraghi, mentras durante su Brunzu mèdiu comintzant a èssere costruidos sos primos beros nuraghes, costituidos dae una turre a pranta tzirculare e cun unu profilu chi andat restringhende·si cara a s'artu. In su Brunzu reghente e finale sa forma de su nuraghe s'evolvet e benint costruidas de sas beras e fortilesas pròpias, a fùrriu a sas cales s'isvilupant sos bidditzolos. S'architetura nuràgica elàborat fintzas sa tumba de gigantes, sos santuàrios e sos tèmpios a putzu.

Cun s'arribu de sos Fenìtzios e de sos Cartaginesos naschet in Sardigna sa prima tziviltade urbana, cun edifìtzios costruidos in prus de chi in pedra, fintzas cun matones cruos e malta dae ludu. S'edilìtzia sacra est rapresentada in Sardigna de numerosas testimonias, gasi comente s'architetura funerària (tumbas a càmera).
Durante su perìodu de dominatzione romana sas printzipales tzitades de s'ìsula aiant connotu sas castas architetònicas presas a s'edilìtzia pùblica, tzivile e religiosa tìpicas de su mundu romanu (istampu, teatru, tèmpios e termas), comente a testimòniant sos esèmpios de Casteddu, Nora, Tharros e Turris Libisonis (Portu Turre).

S'architetura sutzessiva a sa crisi de s'imperu romanu est rapresentada, in manera essentziale, de una faina edilìtzia presa a s'àmbitu sacru, comente a testimòniant sas crèsias paleocristianas e bizantinas.

De sa metade de su sèculu XI, cando s'ìsula est oramai partzida in sos bator regnos giudicales, comintzat a frorire s'architetura romànica, cun su fàbricu de crèsias e de monastèrios realizadas cun materiale litico locale (calcare, vulcanite, granitu, basalto, a bortas acrobados pro creare cuntrastos cromàticos).

Cun s'intrada de Gènova e Pisa in s'istòria sarda sas tzitades de s'ìsula si fiant arrichidos de muros, turres e bastiones, mentras de su sèculu XIV, cun sa conchista de s'ìsula a banda de sos Aragonesos, fiant istados introduidas sas formas gòticu-catalanas.

Custu limbàgiu persistet a longu, atretzende·si cun formas manieristas e barocas, finas a s'abbentu de s'architetura neoclàssica in s'Otighentos. Sunt sas premissas pro s'ecletismu de sos istiles, chi caraterizat su primu Noighentos.
Durante su ventennio fascista si signalant importantes esèmpios de edifìtzios ratzionalistas. In su pustisgherra, a prescìndere de sos interventos detados dae s'apretu de sa ricostrutzione, istupant esèmpios detados dae un'intelligente valorizatzione de sos ispàtzios urbanos e de sas chircas architetònicas prus modernas.