Un'importante apretu festivu presu a su binòmiu “tziclu de su trigu-mortos” e a su coladòrgiu istajonale (in modu particulare cuddu solstiziale) est sa festa de Santa Lughia, su 13 nadale.
Santa Lughia, màrtire siracusana, gràtzias a su nùmene formadu subra de sa paràula latina pro ‘lughe’, est devènnida s'amparadora de sa bista, eredende una funtzione de sa dea Artemide, venerada in manera antiga in s'ìsula de Ortigia, chi fiat istadu su primu nùcleu de sa tzitade de Siracusa.
Segundu sa traditzione de sa Crèsia de Otzidente, Lucia fiat istada martirizada su 13 nadale de su 304. Ca in sa prima metade de su sèculu XIV, in resone de s'antìtzipu de su calendàriu giulianu respetu a s'annu solare, sa data de su 13 nadale cointzidiat cun su solstìtziu de ierru, sa festa in onore de sa Santa fiat devènnida s'annùntziu de sa lughe noa, sa promissa de dies prus longos e notes prus cùrtzias. Nd'aiant derivadu, gasi, unos cantos ditzos, p.es.: Santa Lughia est sa die prus curtza chi b'apat , opuru De Santa Lughia a Natale lu nara s'illònghiat de unu passu de cane. Dae su 1582, cando fiat intradu a vigore su calendàriu nou chi aiat restauradu su 21 comente a dada solstiziale, custos narados proverbiales ant pèrdidu s'originària valèntzia calendariale, puru sighende a èssere tramandados. Nde restat rastru fintzas in Sardigna, p.es. a Cossoine: Dae Santa Lughia creschet unu passu ’e pia, dae missa ’e puddu unu passu ’e puddu (‘De Santa Lughia sas dies creschent de unu passu de pudda, e de Natale de unu passu de puddu’).
In numerosos paisos de sa Sitzìlia pro sa festa de sa Santa est traditzione ammaniare sa cuccìa, trigu e legùmenes buddidos.
In sa traditzione populare sitziliana sa relatzione intre sa Santa e su trigu est de antigas orìgines e resurtat motivada de unos cantos miràculos chi las sunt atribuidos, comente a àere fatu aprodare bastimentos de trigu in sa tzitade nadale sua stremata de sa carestia, o àere induidu un'abba miraculosa de fumento.
Intre sas costumàntzias chi caraterizant su nùcleu tzerimoniale relativu in Santa Lughia, ricu de istratificatziones, non mancant ofertas (comente in sas festividades de s'agabbu de santugaine-cumintzu de santandria) a sas figuras vicariali (est a nàrrere ambasciadoras) de sos defuntos: sas Virgineddi, pitzinnas pòveras o òrfanas a sas cales fiat costùmene ofèrrere unu pràngiu.
Fintzas in Sardigna esistiat una relatzione intre su trigu e sa Santa. Comente testimoniadu in su 1900 de su satzerdote Michele Licheri, sa die de s'antivigilia de Santa Lughia a Bilartzi sos pitzocos bussavano ghenna a ghenna e pronuntziaiant sa fòrmula de questua: «A ajò trigu de Santa Lughia!», retzende trigu, favas, fasolos tundos e àteros legùmenes.
Si su collegamentu de sa Santa cun su trigu est de seguru s'elementu prus antigu, chi in Sardigna si manifestat cun su donu de su trigu a sos questuanti, prus reghente est sa consumatzione de panes dolcificati (o durches) cun sa sapa.
In sa matessi Bilartzi, p.es., s'ammaniaiat sa panischedda (pane sapato), beneita e distribuida in crèsia. In Cuartu Sant'Aleni un'informadora intervistada in su 2010 (vd. S. Paulis, I durches e sas festas. Sa cultura de su durche in Sardigna intre traditzione e innovatzione, Casteddu, Cuec, 2011, p. 49) referiat chi a sa prima Messa de su 13 nadale fiat distribuidu un'arrogheddeddu de panes ’e saba benedittu (unu pezzettino de pane sapato beneitu). In su matessi annu un'informadora novantenne de Durgali referiat sa costumàntzia, giai tando iscumparta, de ammaniare in àmbitu domèsticu, sa die de Santa Lughia, unu pane dolcificato, ischit tìriha. Sa preparatzione fiat simpre. S'unghiat subra un'isfògiat de pane modde chene carasau (subra de un'isfògiat de pane no ancora carasau, est a nàrrere abbrustolito) unu pagu de sapa e posca s'infornava. A coghìngiu urtimadu s'aprigaiat in duas o bator partes, chi gasi porzionate, assumiant sa funtzione de preparatziones terapèuticas, sigomente s'ingestione fiat acumpangiada dae invocatziones a sa Santa, cales «Santa Luhìa reguardàemi ischit bista mea» (Santa Lughia, amparadas sa bista mea).
Santa Lughia, difatis, est cunsiderada sa Santa amparadora de sa bista non petzi pro sas motivatziones presas a sa summenzionata orìgine de su nùmene suo (< lat. lux, lucis), ma fintzas ca, comente a contat sa traditzione gaiogràfica, durante su martìriu las fiant istados istratzados sos ogros, chi in s'iconografia clàssica sa Màrtire ammustrat subra de unu piattino. A custa traditzione gaiogràfica e iconogràfica si faghet riferimentu a su costùmene nugoresu de ammaniare sas paneddas de Santa Luchia, apranadas moddes, sa cale superfìtzie in manera vària decorada presentat duos istampos chi tasint subra de su pranu simbòlicu a sos ogros de sa Santa.
Mèritat unu mentovu fintzas sa traditzione de Orosei invalsa pro sa matessi festividade, ue sa tìlica de Santa Luchia, preparatzione sìmile a cudda durgalesa, at tzèdidu su logu a sas tineddas, durches de s'assemprat sìmile a sa de un'ogru.
(Pro àteras preparatziones alimentares terapèuticas atestadas in s'Ìsula pro s'ammentu de sa nàschida a su chelu de Santa Lughia vd. su giai tzitadu testo S. Paulis, I durches e sas festas. Sa cultura de su durche in Sardigna intre traditzione e innovatzione, Casteddu, Cuec, 2011, p. 49).
Aggiornamento
Commenti