Su calendàriu litùrgicu romanu identìficat in sa prima die de santandria sa solennidade de Ognissanti, festa de pretzetu, sighida sa die sutzessiva de s'Ammentu de sos defuntos. Ma, acanta a sos ritos e a sa tzelebratziones decretadas dae sa religione ufitziale, esistet a livellu de sa religiosidade populare, fintzas a in Sardigna, unu dèchidu universu de sìmbulos e pràticas chi afundat sas raighinas pròpias in sa contrapositzione fundamentale intre morte e vida.  In su tempus amparadu de sa festa l'iseto perturbante de sa morte est gestidu e compidadu gràtzias a sa mediatzione de sa cultura, chi cun sos rituales suos permitet un'ideale “torrada” de sos mortos in s'ispàtziu de sos bios. A tale fine rispondent traditziones comente a cudda, bene atestada in s'Ìsula (e ancora vitale in sas àreas prus cunservativas) mescamente in sa note intre su 1 e sa de 2 dies de santandria, de lassare sa tàula aparitzada pro sas ànimas de sos pròpios caros istudados, chi, si creiat, diant àere fata torrada a mesu note in sos abitòrios pròpios, pro agatare cunfortu in su nuscu (immateriale comente a s'ispìritu) de sos màndigos amados in vida.

Àteru modu de contivigiare, mesches a traessu de sa materialidade de su màndigu, su vertice intre mortes e bios, fiant sas ofertas, preminentemente alimentares (pane, durches, frùtora sica) a figuras cunsideradas in su pensamentu folklorico comente a ambasciadores de sos defuntos. Si tratat in primu logu de sos pipios, chi in resone de unu cuntzetu tzìclicu de sa vida, sunt cunsiderados entidades prus imbenientes a sos antepassados, si no un'issas promanazione, comente a dimustrat su costùmene de torrare a lùmene sos mannos (‘dare a sos pipios su nùmene de sos avos issoro’). In prus, sos pipios, resone de sa curtzesa temporale issoro pro como de sa nàschida, zona indistinta in sa cale si confundet su bìviu intre morte e vida, sunt retentos sos mègius mediatori cun sos defuntos. Etotu comente a custos ùrtimos, in cantu non possessores de benes materiales, sunt classificados a sa stregua de outsider de sa sotziedade. Pro sa matessi resone fintzas sos pòveros fungono, a livellu traditzionale, comente a vicàrios (est a nàrrere ambasciadores) de sos mortos. Fintzas sos becchini, sos guardianos de su campusantu, pro sa bighinàntzia fìsica cun sos defuntos, e sos campanari, sos giàganos e sos sagrestani, operadores de su sacru, e duncas mediatori intre sa vida e s'aldilà, partètzipant de sa matessi funtzione de intermediatzione.

Sas figuras vicariali de sos mortos finas inoghe mentovadas, ispetzialmente sos pipios, sunt protagonistas de questue rituales in manera vària denumenadas in s'Ìsula, a segunda de su paisu de riferimentu: subra de mortu mortu, subra de bene ’e sas ànimas, is animeddas. Unas cantas denominatziones faeddant in suspu a s'ogetu de sa questua giai in su nùmene chi las identìficat: p.es. subra de pane e binu (pane e binu), subra de peticocone (de su verbu pètere ‘pedire’ + su nùmene de su pane: subra de cocone), subra de pane ’e subra de tocu (cun su riferimentu a su toco de sa ghenna cun su cale, in cada abitatzione, annùntziant sa bìsita pròpia sos questuanti), etc. Sos nùmenes de su tipu subra de prugadòriu e sim., imbetzes, faghent riferimentu a sa subraponidura a unu nùcleu prus antigu de sos significados attinenti a s'ideologia de su sufràgiu pròpia de sa religione ufitziale. In custu casu sos donos a sos questuanti rapresentant una pesada de obolo in sufràgiu de sos pròpios caros defuntos, a su fine de nd'abbreviare sos dolos purgatoriali.

Pro cumprèndere, però, su significadu prus profundu de sas ofertas donadas a sos questuanti, at a bisongiare ammentare chi in sos prus antigos nùcleos religiosos de màdrighe agrària (chi interessant fintzas sa Sardigna, sos cales pilastros printzipales de s'economia traditzionale sunt costituidos dae sa laurera e de su pastoriu) sos mortos fiant retentos in gradu de influire in manera positiva subra de sa crèschida de sos fundos coltivados, mesches de su trigu. Tale pòdere lis derivaiat de su fatu de cumpartzire cun sos sèmenes de sos fundos coltivados sa bentre de sa terra, tantu chi in sa variante campidanesa de su sardu mòrrere si narat fia andadu a biri is trigus (‘andare a bìdere su trigu’, scil. sos sèmenes). S'atzivire su “agiudu” de sos defuntos cun ofertas alimentares ecuivaliat a si garantire su bonu èsitu de s'annada agrària. Su su momentu chi s'acumprint tales questue atongiles (dae su 31 santugaine a su 2 santandria) cointzidet cun sas operatziones  de sa sèmenat, non petzi fase initziale de su tziclu agrìculu, ma fintzas su momentu chi sos sèmenes s'agatant in su brente de sa terra, domìniu de sos mortos.

Est importante a pònnere in lughe fintzas una àtera simbologia. Traditzionalmente, in prus de su  pane, fiant donadas a sos questuanti fintzas nughes, mèndulas, nutzolas, ua colat; frùtora sica totu equiparabile a sos sèmenes e presente fintzas in sos durches tìpicos de custu perìodu, papassinus / -os e pan’ ’e saba / sapa, fintzas issos ogetu de donu.

Su sèmene, in su pensamentu folklorico massaju, est cunsideradu parte de unu percursu vitale (vida, morte, vida) chi s'annoat ciclicamente. Mandighende sos sèmenes, vida in potèntzia, si partètzipat de custu percursu de tzìclica rigeneratzione, doghende a sa morte sa paràula definitiva subra de sa vida.

In Sardigna sas subra numenadas questue rituales atongiles si sunt cunservadas vitales in sos tzentros prus cunservativos. In unas cantas localidades, imbetzes, sunt istadas sutapostas a dinàmicas de “iscoperta de sa traditzione” cun modernas formas de contaminatzione cun su «Dolcetto o scherzetto?» de sabore anglosàssone.