S'Epifania de su Sennore in sas Crèsias catòlica, ortodossa (Teofania) e anglicana est una de sas màssimas solennidades de s'annu litùrgicu. Pro sos catòlicos est festa de pretzetu. In sa traditzione sarda custa festividade est denumenada Sos tres res (‘I tres re’, scil. sos res Magi) previdet numerosas pràticas rituales.

Fintzas pro s'Epifania, comente pro s'ùrtimu e su primu de s'annu sunt atestadas questue rituales. Pro esempru, a Ìtiri Cannedu, in provìntzia de Tàtari, sos pipios si riunint afortigados de sacchetti pro andare de ghenna in ghenna a pedire sos tres res e, in cara a cada domo, cantant cantzones aùgura·los, pregontende «A nonde dades?» (‘Nche nde dais’?). Su donu donadu a su questuante (frùtora sica e a bortas carchi durche) ìmplicat semper una torrada in tèrmines de bona fortuna e, ispetzialmente at a garantire, puru in manera implìtzita, a su donadore su deretu de pedire gràscias (‘gràtzias’). Mentras sos pipios, cara a s'ora de chena, una bia esauridu su giru de su paisu, faghent torrada in domo, si formant grupos de adultos chi, andende de domo in domo, cantant sos tres res:

Novas novas de alligria, novas de susu naschimentu, / Novas de mannu cuntentu chie bos dat subra de Messia, / Su Messia est beru Deus naschid’in note ’e Nadale / Un'istella orientale chie at postu in caminu lughiat. / Tres pastores chie b’aiat cando subra de Gesus naschesit /ei ischit mùsica s'intendesit chie sos anghelos faghian /a cantamus ischit melodia nch'amus congluidu s'annu. / Bona note e bonas pascas a cumprire / E Deus bos diat vida e mezus a un'atter’annu. A nonde dades? (‘Noas chi allegrant / noas de sa nàschida de su Sennore / noas de grandu ditza chi bi dat su Messia / su Messia est beru Deus, nàschidu in sa note de Natale / risplendeva un'isteddu de oriente chi at inditadu su caminu / a tres pastores chi b'aiat cando fiat nàschidu Gesùs / e s'intendiat sa mùsica chi faghiant sos ànghelos / cantemus sa melodia, ca apamus concruidu s'annu / bona note e bonas festas / e Deus bia diat vida e fortuna s'annu nou: Nche nde dais?’).

Sos questuanti sunt gasi cumbidados in sas domos a assagiare subra de càbude, chi a Ìtiri Cannedu no est unu pane, ma una preparatzione durche. S'oferta alimentare est sighida dae sos versos de ringratziamentu a banda de sos destinatàrios de su donu:

A chent’annos, ischit mere,

Sa godedas custa festa,

Gesus Cristus a manu dresta

Chie bos ponzat in como ona,

 A chent’annos, ischit mere

(‘A chentu annos, mere / Possa gosare custa festa / Gesùs a sa dereta bostra / Bi diat bona fortuna / A chentu annos, mere’).

Sos pipios fiant destinatàrios de donos non petzi mediante s'esertzìtziu de sa questua, ma in su Cabulogu de s'Ìsula, a Casteddu, cun probabilidade pro influssu de costùmenes allogene, fintzas deretu a banda de Sos tres res, comente a documentat sa testimonia de un'informadora casteddàia publicada in su 1893 in sas pàginas de s'«Archìviu pro s'istùdiu de sas traditziones populares»:

«S'Epifania, e in manera piessigna in su Campidanesu, su sero de sa vigìlia de s'Epifania, a mesu note in puntu sos Res Magi benint, no isco dae cale logu, a caddu, càrrigos de gioghitos, balocchi, gingillos e durches pro pipios bonos, riserbando pro sos malos roba betza e fea. Sos uni e sos àteros pro custu su sero, in antis de andare a letu, ponent foras, a s'abertu, cestini e àteros recipienti pro bos acollire custu chi ant a èssere pro lassare sos disigiados Tres Re».

A su pari de totu sos momentos de coladòrgiu de su betzu a su nou, sa die de s'Epifania, rapresentende “unu capu de s'annu”, est cuntzepidu in s'orizonte folklorico comente a unu tempus prodigiosu, in su cale sos mortos torrant a domos issoro e sa natura si càrrigat de fortzas etzetzionales: sos animales faeddant e de sas funtanas e de sos rios in càmbiu de s'abba current ògiu e binu. Comente sas dies de Santa Lughia, Natale, Capodanno, San Giovanni Battista, fintzas su de s'Epifania fiat unu momentu in favore pro tràere auspici e pro prevìdere su futuru, fintzas a traessu de unos cantos màndigos.

Pro esempru, sa die de Santa Lughia, betzu solstìtziu de ierru, in sa Sardigna setentrionale, comente a referit su folklorista Giuseppe Ferraro, fiat costùmene còghere una focaccia (còtzula) suta de sa chisina cun unu tzentèsimu intro. A cada membru de sa famìlia, posca, nde fiat distribuidu unu cantu, e si preconizzava chi chie aeret agatadu su de chentu, si bagadiu diat èssere convolato a coju intro s'annu, si giai cojuadu, imbetzes, diat èssere mortu intro su matessi tèrmine.

Pro s'Epifania vigeva sa costumàntzia de confezionare unu durche mutidu “de sos tres re”. Si trataiat de una turta in su cale impastu si mescolava una fava, unu fasolu tundu e unu fasolu.  Si nd'agatare un'in sa fita pròpia ecuivaliat a unu bonu auspicio pro sa produtzione de trigu, olias e ua. A preannunciare majore fortuna fiat sa fava.

Su costùmene or como descrita faghet bènnere a mente, puru cun sas dèvidas diferèntzias, una traditzione invalsa in su Sud de sa Frantza, cando chi in ocasione de s'Epifania s'ammàniat su gâteau des rois — in su Nord su durche chi currispondet pigat su nùmene de gallette des rois —, una sorta de brioche chi cuat a su suo internu una fava, chi at a premiare su re o sa reina chi l'at a agatare. Unu pipiu est postu suta de sa mesa e devet detzìdere a chie at a andare sa parte de turta agigu segada. Chie at a tènnere sa portzione continente sa fava at a devènnere re totu s'annu e l'at a èssere posta una corona a cabu. Sa costumàntzia, presente fintzas in Portugallu, cando chi su durche si mutit Bolo reos, tenet orìgine de sas festas de sa Roma antiga destinadas a tzelebrare Saturnu e s'edade de s'oro.

(Immagine di copertina Complesso archeologico di S. Andrea Priu "Adorazione dei Re Magi",  Fotografia di Marcello Canu - 2017)