Carluforti, Crèsia de sos Novelli Innocenti

Segundu sa traditzione s'ìsula de San Pedru devet su nùmene suo a su coladòrgiu de s'apòstolu, cando, durante unu biàgiu de s'Àfrica a Roma cun tapa in Casteddu, una traschia l'aiat custrintu a isbarcare in s'ìsula.
Custa traditzione est tzitada dae su Bonfant in su suo "Trìunfo de sos Santos in Sardigna" e de s'abate Martino Carrillo, Visitadore Generale de su Re de Ispagna, su cale in sa relatzione a Tilipu III (re de Ispagna, Nàpule, Sitzìlia e Portugallu intre su 1598 e su 1621) referit chi cando chi s'ìsula esseret disabitada bi fiat istada costruida una crèsia in memòria de su Santu Apostolo e chi sos abitantes de Casteddu e de Sulci (atuale Santu Antiogu) nde tzelebraiant sa festa su 29 làmpadas colende dae in antis s'ìsula in professone de barcas. Sa crèsia pesat a sa tzima de su montigru de sas Funtanas, in unu paisàgiu ispetaculare, in su birde de una pinneta arrichida dae raros esemplares de pinu de Alepu.
S'atuale impiantu tardu barocu pesat subra de sas ruinas de una duecentesca crèsia dedicada a sos Novelli Innocenti, a amentu de unu naufràgiu in cale perì una parte de cuddos pitzocos chi, a inghìriu a su 1212, in su confusu movimentu de preparatzione a sa de chimbe crusadas, s'avventurarono in sa semileggendaria "Rugrada de sos pitzocos". Duos de sos sete vascellos mòvidos dae Marsìllia fiant istados ingurtidos dae su mare in traschia, dae in antis sa costa S/O de sa Sardigna, in sas bighinàntzias de s'ìsula de San Pedru, in sa cale paba Gregòriu IX aiat dadu òrdine chi esseret pesada una crèsia in memòria issoro. Sos pitzocos sistemados in sos àteros vascellos, lòmpidos a Sìria, fiant istados bèndidos comente a iscraos.
Sa crèsia, pro cantu dudosa potzat èssere sa sua initziale dedicazione, deviat esìstere subra de s'ìsula finas dae època medievale. Fiat istadu s'ùnicu riferimentu religiosu pro su nùcleu initziale de Lìgures bènnidos de Tabarca a sos cales, in su 1736, fiat istada dada sa cuntzessione de sa terra a banda de Càralu Emanuele III, cunsideradu su re fundadore.
S'acontzu de sa pitica crèsia si devet, cun totu probabilidade, a s'ingenieri militare piemontesu Augustu de sa Vallea. In unu documentu de s'Archìviu de Istadu de Casteddu si leghet chi in su 1738 su De sa Vallea fiat traballende a s'assentu urbanu nou e chi "aiat costruidu fintzas sa crèsia". Non si podet tratare tzertamente de sa parrochiale dedicada a San Càralu, in cale fiat istadu adotadu pro sa fatzada un'ischema tantu aderente a su modellu classicistico cantu a largu de s'istile gasi personale de su De sa Vallea, permeato de cultura tardobarocca.
Sa crèsia de sos Novelli Innocenti manifesta in s'esemplare simplesa sua unu ladinu caràtere piemontesu. De sos artos muros biancos de su caminu svetta su prospetu de sa crèsia forato de una ventana reniforme, riquadrata intro duos fortes lesene chi rugrant in manera verticale sa modesta ma armoniosa fatzada. Sas lesene si rugrant cun una cornicetta marcapiano bene sagomata e cun una curnisa aggettante posta superiormente a modu de cimasa. Sa fatzada est coronada dae un'àticu cun tìmpanu triangulare e de pinnacoletti a sa manera de su Juvarra, mòvidu, custu, subra de cale su De sa Vallea insistet, pro esempru, in sos disinnos de sos aparatos pro sas onoranze fùnebres realizados in ocasione de sa morte de su vitzerè Girolamo Falletti de Castagnola e de Barolo, mortu in Casteddu su 5 trìulas 1735. L'interno est bene proportzionadu e tenet de notèvole sa bella furriada ribassata chi coberit s'àula ùnica.

Bibliografia
G. Vallebona, Carluforti. Istòria de una colonizatzione (1738-1810), Carluforti, 1962;
M. Crabas, "Sas òperas de su De Vincenti e de sos primos ingenieris militares piemontesos in Sardigna in su perìodu 1720-17452", in Atos de su de XIII cungressos de Istòria de s'Architetura. Sardigna, Roma, 1966;
Studio monogràficu subra de sa tzitade de Carluforti, Casteddu, 1974;
V. Mòvida, Dae su Gòticu a su Barocu in Sardigna, Tàtari, 1982;
S. Naitza, Architetura de su tardu '600 a su Classitzismu purista, collana "Istòria de s'arte in Sardigna", Nùgoro, Ilisso, 1992, pp. 91-92;
V. Mòvida, Fatos de s'architetura in Sardigna, Tàtari, 1994.