Samassi, Crèsia de San Gemiliano

Samassi s'agatat in sa pranura de su Campidanu, in curtzesa de su riu Mannu. Su paisu fiat istadu istadu partinde dae s'edade preistòrica e atestat una continuidade abitativa finas a s'època bizantina. Sa crèsia de San Gemiliano pesat subra de un'imbaro naradu subra de Cunventu, fortzis a memòria de un'antiga pertenèntzia monàstica.
Costruida in formas romànicas, presentat una simplesa architetònica chi caraterizat grandu parte de sos edifìtzios medievales de sa Sardigna.
Fiat istada fraigada subra de una tumba a càmera de edade bizantina. A su sèculu X torrant a artziare sos frammentos mediobizantini de pilastrini marmòreos de retzintzione presbiteriale, reimpiegati in sas murature romànicas. Unu de sos frammentos est decoradu cun rosette e una rughe subra de unu budrone de ua.
A su cumintzu s'intitolazione de sa crèsia fiat in San Mamiliano. Su tìtulu est atestadu difatis in su 1118 comente a chi apartenet a su monastèriu camaldolesu de San Mamiliano de s'ìsula de Montecristo. Non bi sunt atestatziones documentàrias subra de sa data de ricostrutzione, fortzis acontèssida in su sèculu XIII, in vulcanite de sas cavas de Serrenti.
S'àula est in navada ùnica cun cobertura de linna. De unu basamentu movent aiais paradu angulares chi irrobustiscono l'istruturat e lesene chi scandiscono s'ispàtziu in fatzada comente in sos costàgios. Longu sos terminales current archetos semitzircolares impostados subra de peducci. In fatzada s'aberit su portale cun architrave, poggiante subra de duos capitellos fitomorfi, e arcu de iscàrrigu sopraccigliato, impostadu subra de duos piticas mensole cun fattezze umanas. In sos costàgios s'aberit una sèrie de monofore; in s'àbside, decorada fintzas issa cun archetos impostados subra de peducci, bi sunt tres monofore.
A s'internu de sa crèsia est collocadu su monumentu funeràriu marmòreu de Emanuele Castelvì, realizadu in su 1586 de s'iscultore Iscipione Aprile.

Istòria de sos istùdios
Sos istùdios subra de Samassi e sa crèsia de San Gemiliano pigant sas mossas de sa boghe "Samassi" de Vittorio Angius (1849) in su "Ditzionàriu" de su Casalis. De su sèculu sutzessivu sunt sos contributos de Dionigi Scano (1907) e de Raffaello Delogu (1953). Prus reghente sa sintètica ischeda de Roberto Coroneo (1993), chi registrat sas preesistenze de època bizantina.

Bibliografia
V. Angius, "Samassi", in G. Casalis, Ditzionàriu geogràficu istòricu-istatìsticu-cummertziale de sos Istados de S.M. su Re de Sardigna, XVIII, Torinu, G. Maspero, 1849, pp. 7-12;
D. Scano, Istòria de s'arte in Sardigna de su XI a su sèculu XIV, Casteddu-Tàtari, Montorsi, 1907, p. 339;
R. Delogu, S'architetura de su Medioevu in Sardigna, Roma, Sa Libreria de s'Istadu, 1953, pp. 190-191;
G. Zanetti, sos de I Camaldolesos in Sardigna, Casteddu, Fossataro, 1974, pp. 195-199;
R. Serra, Sa Sardigna, collana "Itàlia romànica", Milanu, Jaca Book, 1989, pp. 356-357;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300, Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 123;
R. Coroneo-R. Serra, Sardigna preromànica e romànica, collana "Patrimòniu artìsticu italianu", Milanu, Jaca Book, 2004, pp. 291-293;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu-culturales, Casteddu, AV, 2005, p. 88.