Uda, Crèsia de Santa Maria

S'edifìtziu est in s'internu de un'àrea acresurada chi cumprendet unu campusantu e unu putzu non prus in impreu. Favorida dae s'isulamentu in mesu de sos campos, cando chi non tropu a tesu de s'abitadu, sa positzione sua est de lèbia sopraelevazione respetu a su terrinu in tundu.
Gràtzias a sa puresa de sas formas architetònicas suas, Santa Maria de Uda est unu monumentu capatzu de esertzitare una grandu atratzione.
Pro farta de fontes documentàrias chi informent subra de sa data pretzisa, s'impiantu si sìtuat in sa segunda metade de su sèculu XII, fintzas pro su cunfrontu cun sa crèsia datada de Santa Maria de Tratalias (1213-82), chi denùntziat afinidades formales. Sa prima atestatzione est de su 1363, in unu documentu in cale su soberanu catalano-aragonesu Pedru IV l'inditaiat chi apartenet àgios Ospedalieri gerosolimitani, cuntzedende·la a sos Cadderis de s'òrdine de San Giorgio de Alfama.
Sa crèsia (m 22 x 10, arta 10 m belle) est in pedra sedimentària. Torrada a costrùere subra de una pretzedente binavata, tenet fundu a tres navadas aiat partzidu de arcadas a totu de ses chi s'impostant subra de colunnas cun capitellos fitomorfi coevi a sa crèsia, francu su de tres a manca intrende a s'àula, chi est de època romana. Romanu in manera aguale est su capitellu torradu a impreare comente a acquasantiera. S'àbside est orientada a E. Sas navadas tenent cobertura de linna.
Sa fatzada est partzida in duos òrdines. Cuddu inferiore cunsistet in tres ispigros de cales su tzentrale acasàgiat su portale architravato, cun arcu de iscàrrigu sopraccigliato, decoradu a intretzos e impostadu subra de duos peducci cun leones. Si concruit cun archetos subra de peducci. A su cùcuru de s'arcu de iscarrigamentu de su portale curret una curnisa decorada a lìgios.
Su segundu òrdine acasàgiat un'ispigru concruidu in artu de archetos e cumprendet su frontone cun bifora. A su cùcuru de sa fatzada est situadu unu campanile a vela, agiuntu in època sutzessiva. In sos costàgios s'aparatu decorativu, vàriu e bene cunservadu, documentat sa tendèntzia a espressare fintzas in iscultura sos messàgios espostos dae sos satzerdotes subra de sos pulpiti, rendende·nde prus atzessìbiles sos càbidos in un'època de prevalente analfabetismu.

Istòria de sos istùdios
Signalada finas dae su sèculu XIX de Giovanni Spano, sa crèsia est istada ogetu de chirca fintzas in su cursu de su XX, impinnende Dionigi Scano, Raffaello Delogu, Maria Fritos, Renata Serra, Roberto Coroneo e Anna Pistuddi in aprofundimentos chi nde crarint sos aspetos istòricos e artìsticos. De particulare interessu s'iscumbata archeològica de Osvaldo Lilliu.

Bibliografia
D. Scano, Istòria de s'arte in Sardigna de su XI a su sèculu XIV, Casteddu-Tàtari, Montorsi, 1907, pp. 153-156;
R. Delogu, S'architetura de su Medioevu in Sardigna, Roma, Sa Libreria de s'Istadu, 1953, pp. 62-66;
M. Fritos, Sa crèsia de S.ta Maria de Uda. Rilievu architetònicu e cummentu istòricu, Roma, 1954;
R. Serra, Sa Sardigna, collana "Itàlia romànica", Milanu, Jaca Book, 1989, pp. 68-76;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300, Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 74;
R. Coroneo-A. Pistuddi, "Pro su catàlogu de s'iscultura architetònica romànica in Sardigna: sos peducci de S. Maria de Uda (CA)", in Studios Sardi, XXXII, 1999, pp. 271-337;
R. Coroneo-A. Pistuddi, "Pro su catàlogu de s'iscultura architetònica romànica in Sardigna: sos capitellos de S. Maria de Uda (CA)", in Archìviu Istòricu Sardu, XLI, 2001, pp. 355-386;
R. Coroneo-A. Pistuddi, "Pro su catàlogu de s'iscultura architetònica romànica in Sardigna: sos portales de S. Maria de Uda (CA)", in Studios Sardi, XXXIII, 2003, pp. 293-321;
R. Coroneo-R. Serra, Sardigna preromànica e romànica, collana "Patrimòniu artìsticu italianu", Milanu, Jaca Book, 2004, pp. 211-219;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu culturales, Casteddu, AV, 2005, p. 98.

Comente arribbare
Imboccata sa SS 130 pro Igrèsias, si cursant unos 21 km e s'acumprida pro Uda. Rugradu de su totu s'abitadu si crompet sa periferia S ue s'erge sa crèsia.