Sa localidade Santa Filitica est in su territòriu comunale de Sòssu, a pagos m de su mare, subra de sa lìnia de costa intre sos rios Silis e Pedras de Fogu. Su topònimu de sa zona, nòdida comente a Santa Filitica, faghet riferimentu a sas santas màrtires africanas Felicita e Perpetua, su cale cultu est pagu atestadu in Sardigna.
Su cumplessu est costituidu dae ambientes de una villa romanu-imperiale, chi diant rapresentare sa prima fase de s'impiantu, de un'edifìtziu cruciforme torradu a impreare comente a logu de cultu cristianu e de duos distintos istados rùsticos de edade vandàlica e bizantina.
In sa villa romana sos iscavos archeològicos tenent, pro como, postu in lughe una cisterna e unos cantos ambientes, intre cales unu mannu vanu retangulare cun pamentu decoradu a mosàicu (datadu intre s'III e su sèculu IV d.C.), collegadu a ambientes minores e a una bartza de forma esagonale, cun probabilidade pertinentes a un'impiantu termale.
Su rinvenimentu de alas de lucerne e tzeràmicas, chi giughent imprìmidos sìmbulos cristianos, cales rughes e crismon (V-sèculu VII), e sa trasformatzione de unos cantos ambientes de sa villa in logu de cultu testimòniant s'afirmadura de su cristianèsimu. Difatis, a E de su vanu mosaicato s'agatat unu piticu edifìtziu a pranta cruciforme absidata, orientadu a S e cun intrada a N, cunservadu pro bona ala de s'elevadu, finas a sos primos cursos de sa bia de s'àbside.
S'istrutura deviat fàghere parte de s'impiantu termale de sa villa romana, bista sa presèntzia de una bartza cun "suspensurae" e intercapedini parietales pro sa tzirculatzione de s'àera caente in su bratzu E. No est, nointames, ancora craru si s'àbside e su bratzu N fagherent parte de s'impiantu originàriu o siant istados agiuntos posca.
Est dàbile chi, cando s'edifìtziu aiat sessadu de funtzionare comente a impiantu termale, siat istadu trasformadu in logu de cultu cristianu, a servìtziu de sos abitantes de su piticu insediamentu.
S'abbandonu de s'edifìtziu est datàbile intre sa fine de su VI e sos cumintzos de su sèculu VII, cando su pranu de calpestio de s'àrea fiat istadu torradu a pesare dae arenas alluvionales. Subra de custu livellu s'impostat unu nou insediamentu, costituidu dae domos in muratura a sicu, a ischierat subra de bator chirros a inghìriu a s'edifìtziu cruciforme, chi in custa fase benit impreadu comente a logu de interru.
A s'ùrtimu perìodu de vida de su bidditzolu bizantinu est pertinente una bubbulica in prumu de su paba Nicolò I (858-867), atzapada in su bratzu N de s'edifìtziu cruciforme, in unu pìgiu chi apartenet a s'ùrtima fase funerària de su logu.
S'insediamentu fiat restadu ativu finas a sa prena edade bizantina, comente a testimòniant sos repertos, chi rimandant a relatziones cun s'Àfrica, cun s'Oriente e cun s'Itàlia setentrionale. Sunt, in prus, documentadas fainas artesanales presas a sos bisòngias de sa comunidade, cales sa tessidura, sa produtzione de tzeràmicas de impreu comunu e de manufatos in ossu.

Istòria de sos iscavos
Su cumintzu de sas iscumbatas archeològicas torrat a artziare a su 1980. De su 1982 a su 1989 si sunt susseguite cùrtzias campagnas de iscavu a cadèntzia annuale. Sas chircas sunt torradas a leare in su 1997.

Bibliografia
D. Ruina,"Sòssu (Sassari). Localidade Santa Filitica", in Bulletinu de Archeologia, 4, 1990, p. 135;
C. Cossu-G. Nieddu, Termas e villas urbanas de sa Sardigna romana, Aristanis, S'Alvure, 1998, pp. 74-75;
P.G. Spanu, Sa Sardigna bizantina intre VI e sèculu VII, cannaca"Mediterràneu tardoantico e medievale. Iscavos e Chircas", Aristanis, S'Alvure, 1998, pp. 135-137;
S'insediamentu altomedievale de Santa Filitica (Sòssu-SS): interventos 1980-1989 e campagna de iscavu 1997. Relatzione preliminare, in"Archeologia Medievale", XXVI, 1999, pp. 179-216;
P.G. Spanu,"Sa cristianizatzione de s'ambiente rurale in Sardigna", in Sa Sardigna paleocristiana intre Eusebio e Gregorio Magno. Àutos de su Cunvegnu Natzionale de Studios, Casteddu, 1999, pp. 485-495;
D. Ruina,"Insediamentos rurales intre antighidade e medioevu: su situ de Santa Filitica", in Archeologias et histoire de sa Sardaigne medievale: actualité de sa recherche: actes de sa table ronde de Rome, 14 et 15 santandria 1997, Rome, Ecole francaise de Rome, 2001, pp. 10-26;
D. Ruina,"Su cumplessu romanu e altomedievale de Santa Filitica de Sòssu (SS)", in Insulae Christi. Su cristianèsimu primitivu in Sardigna, Còrsica e Baleares, a cura de P.G. Spanu, Aristanis, S'Alvure, 2002, pp. 519-523;
D. Ruina,"Sòssu: s'insediamentu rurale de Santa Filitica", in A sas làcanas de s'imperu. Istòria, arte e archeologia de sa Sardigna bizantina, a cura de P. Corrias-S. Cosentino, Casteddu, M&T Sardigna, 2002, pp. 183-186.

Comente arribbare
S'imbocca sa SS 200 (Sassari-Lungone) finas a Sòssu. Dae inoghe s'imbocca sa SP 130 cara a su mare.