S'àrea archeològica est situada a s'in subra e a sos pees de su promontòriu de Torre de Chia, in sa costa S de su Surcis. Cando chi sa fundatzione de su tzentru si chèrgiat postu a fùrriu a su 720 a.C., s'àrea prescelta pro s'installatzione de sas primas istruturas abitativas mustra sos caràteres tìpicos de sos insediamentos chi torrant a artziare a sa fase precoloniale de sa navigatzione fenìtzia in Sardigna: un'altura projetada subra de su mare, un'òtimu portu de su riu e un'ala de intro amparada dae sos rilievos de Monte Ischit Guardia.
S'antiga tzitade fenìtzia est connota mescamente gràtzias a sos rinvenimentos fatos in s'àrea de sa necròpoli e de su tofet.
Sas necròpolis, datàbiles intre sa fine de su de VII sèc. a.C. e s'ùrtimu bator unu de su de VI sèc. a.C., sunt localizadas in sa fasca arenosa costerina a O de su promontòriu de Torre de Chia, sede de s'abitadu de edade arcàica. In sas adiacenze, cara a N, fiat istadu atzapadu un'edifìtziu sacru, como in su giardinu de una villa, cun un'istàtua monumentale tardu pùnica de su deus Bes e un'importante iscritzione neopunica de sos primos annos de su de III sèc. p.C. Custa ùrtima at permìtidu de connòschere s'antigu nùmene de su tzentru ("Byt'n") e de atzertare s'insistèntzia de sa tìpica magistradura pùnica de su sufetato ancora in prena edade romana imperiale.
Sa casta de sos interramenti atestat sa predominàntzia de sas incinerazioni, siat in fossa fossada in su terrinu siat in cista dae pedra, cando chi resurtet documentada in medida inferiora fintzas sa pràtica de s'interru.
Su rinvenimentu de recipienti de fatura nuràgica (unos cantos restaurados in antigu cun grappe de prumu) est unu craru sìntomu de su cumplessu fenòmenu de inurbamento chi aiat interessadu sa comunidade tzitadina; gasi comente sas numerosas tzeràmicas importadas cun sos tràficos oltremarini atestant sos ampros orizontes cummertziales de su tzentru.
In sa sutzessiva edade pùnica si fiat difùndida in manera belle esclusiva sa tumba gai narada "a cassone" cun grussas pedras dispostas longu s'oru de sas fossas continentes sos indivìduos interrados cun relativu asciugàriu. S'anàlisi de sos cuntestos at evidentziadu una neta contratzione de su tzentru intre sa fine de su de VI sèc. a.C. e sos primos annos de su de V sèc. a.C., fenòmenu riconducibile a s'interventu cartaginesu in Sardigna. S'àrea sacra de su tofet fiat istada installada subra de s'isolotto de Su Cardolinu, a oriente de s'acròpoli, e in s'oru de s'imbuccadura de su portu de su riu, a fùrriu a sos ùrtimos annos de su de VII sèc. a.C.; aiat sessadu sa funtzione sua cun sa conchista cartaginesa de s'ìsula. Difatis, sas iscumbatas giutas partinde dae su 1964 ant evidentziadu comente a a fùrriu a sos primos annos de su de IV sèc. a.C. siat istadu fraigadu, in logu de sa pretzedente àrea sacra fenìtzia, unu santuàriu cun "peribolos" e basamentos pro s'arretamentu de edìcolas cultuali.
Su portu de su riu aiat rapresentadu su pernu de totu sas fainas econòmicas chi aiant giradu a fùrriu a Bithia. Issu fiat istadu ricavadu in s'estuàriu cunsighente a sa deviatzione de su cursu de su riu Chia, favorida cun trincos e fràigos de àrgines praticados pro impedire a su riu de alimentare sa laguna situada a palas de s'insediamentu.
In edade romana l'atzentro, localizadu longu su caminu "quae a Nora ducit Bithiae", non fiat istadu estèndidu meda; sa comunidade deviat èssere parcellizzata in piticos nùcleos in su territòriu, fortzis in funtzione de fainas produtivas intre sas cales sa laurera non deviat seguru èssere predominante, dada s'esiguità de s'ala de intro.
Su definitivu abbandonu de s'insediamentu aiat acontèssidu intre sa fine de su de IV sèc. a.C. e su cumintzu de su de V sèc. p.C.

Istòria de sos iscavos
S'iscoberta de s'àrea de su campusantu aiat acontèssidu in su 1926, a pustis de una violenta maregiada, a òpera de Antonio Taramelli. S'archeòlogu aiat fatu sas iscumbatas intre su 1928 e su 1933. In cudda ocasione fiat istadu individuadu unu lembo de sa necròpoli fenìtzia arcàica e parte de s'abitadu de edade romana, como visìbile a su cumintzu de su caminu chi s'inerpica subra de su montigru pro lòmpere a sa turre.
In sos primos annos chimbanta de su Noighentos, Gennaro Pesce aiat indagadu sa stipe votiva de edade ellenìstica costituida dae statuette fittili de sofferenti.
Intre su 1976 e su 1983 Piero Bartoloni aiat giutu s'esploratzione sistemàtica de sa necròpoli pro un'estensione de unos 500 m2.

Bibliografia
P. Bartoloni, Sa necròpoli de Bitia - I, collana "Colletzione de istùdios fenìtzios", 38, Roma, C.N.R., 1996.

Comente arribbare
Dae Casteddu si pigat sa SS 195 conca a Pula. A s'artària de su km 46, a su bìviu s'acumprida a s. pro sa localidade Torre de Chia e si cursat su caminu finas a sa rugrada chi cointzidet cun su tzentru de sa localidade turìstica. Sa turre est chi si podet sighire svoltando a sa s. de sa matessi rugrada.