Bosa, Cursu Vittorio Emanuele

Su cursu comintzat de pratza sa de IV Santandrias e rugrat pratza Costitutzione, ue pesat sa funtana Umbertu I (Ischit Funtana Manna).
Cun sa fine de sa dominatzione ispagnola, Bosa aiat connotu unu nou rilantzo econòmicu, mesches cun s'isvilupu de sa pisca de su coraddu, e de su 1739 fiat istadu sede de unu de sos chimbe bancos de posta tando costituidos dae sos Savoja in Sardigna. Ma su beru risveglio econòmicu e culturale si fiat tentu in s'Otighentos, cun s'arretamentu a cabulogu de provìntzia (1807-21) e cun lu rilantzo de sas fainas artesanales: la contzat de sas peddes, su filet, sa traballadura de s'oro e de sa prata. Aterrada s'antiga tzinta murària, sa tzitade si fiat estèndidu cara a su mare; si fiant costruidos su seminàriu diotzesanu, su ginnasio, su palatzu comunale: si fiant inaugurados s'acuedutu, sa rete fognaria, sa ferrovia pro Macumere.
Su cursu Vittorio Emanuele II est sa prus importante bia de sa tzitade de Bosa. Unu tempus beniat mutidu "ischit lada", nùmene chi derivat de sa paràula "platea", chi in totu sa Sardigna inditaiat sa bia printzipale. Sa posta de su pamentu sua est assentada dae còdulos e lastrones in basalto alliniados. Longu sos duos chirros s'innalzano edifìtzios importantes, unu tempus residèntzias de sa nòbile burghesia tzitadina.
De formas e istiles diversos, si susseguono edifìtzios de su perìodu chimbe-de su Seschentos, o de su Setighentos, comente a su palatzu de Don Carlo, in cara a sa pratza Costitutzione. A s'Otighentos torrat a artziare su restàuru de grandu ala de sas abitatziones de su cursu a banda de sa naschente burghesia tzitadina, chi aiat chircadu de ismanniare e imbellire sos ispàtzios abitativos pròpios acuistende diversos istàbiles lacanàrgios e trasformende·los in un'ùnicu palatzu. Proa de custos restàuros sunt su palatzu Uras-Chelo, oe Casa Deriu, su palatzu Sargenti-Randaccio, su palatzu Demuro-Spada, su palatzu Delitala e àteros.
In generale costruidos subra de tres livellos ultres a su pranu terra, tenent a parusu duos aposentos mannos chi s'incrarant subra de su cursu, duas tzentrales piticas, sena presa de lughe, e unas àteras duas mannas chi s'incrarant subra de sa bia parallela. Sas fatzadas, de impostadura neoclàssica, presentant colores tenui, decoraduras in vulcanite e fregi chi rapresentant istemmas de nòbiles ereos, unu grandu portale, un'o duos curridores subra de caminu e de sas terratzas a s'abertu.
Cara a E pesat sa catedrale de s'Immacolata, de orìgines medievales, in manera sustantziale modificada in su sèculu XV e de sighida in sos primos annos de s'Otighentos. Sighende cara a pratza Costitutzione, a belle metade de su cursu, s'agatat sa crèsia de su Rosàriu de sa fatzada in istile barocu, ue in su 1875 fiat istadu collocadu su primu relògiu pùblicu de sa tzitade.

Istòria de sos istùdios
Una rassegna de sos istùdios s'agatat in sa bibliografia relativa a sas ischedas in sos volùmenes de s'"Istòria de s'arte in Sardigna" subra de s'architetura ses-novecentesca (1992 e 2001).

Bibliografia
Sardigna, cannaca "Guida de Itàlia", Milanu, Touring Club Italianu, 1984, p. 462;
S. Naitza, Architetura de su tardu '600 a su classitzismu purista. Nùgoro, Ilisso, 1992, ischeda 61;
G. Sistu, Bosa, cannaca "Paisos e tzitades de sa Sardigna", Casteddu, 1999;
F. Masala, Architetura de s'Unidade de Itàlia a sa fine de su '900. Nùgoro, Ilisso, 2001, ischeda 7.