S'apentu industriale de sa tzitade est in manera istrinta collegadu a su carbone e est fintzas in s'orìgine de sa sua pesada e de sa mala sorte sua: tzitade autarchica pro primore, issa rivelat sos isperos e sas contradditziones de su Ventennio. In su lestru pustisgherra sa crisi minerària aiat postu in evidèntzia sos problemas graves meda sotziales e econòmicos, chi prus de reghente ant giutu sa tzitade a assùmere su ruolu de tzentru de servìtzios importante in manera piessigna pro su Surcis.
Carbònia, tìpicu insediamentu a buca de mina, est fortzis sa prus importante e ambitziosa intre sas tzitades de fundatzione de su fascismu e fiat istada inaugurada su 18 nadale 1938, a pustis de prus pagu de un'annu de traballu.
Su pranu de fundatzione, redatadu dae Ignazio Guidi e Cesare Valle, cun sa collaboratzione de Gustavo Pulitzer Finales, previdiat una populatzione de 20000 abitantes, crèschida posca de 35000 in su pranu de ampliamentu, dèvidu a Eugenio Montuori, essende oramai sos primos duos progetistas ativos in Etiòpia pro su pranu de Addis Abeba.
Su fulcro de sa tzitade est sa pratza articulada in unu sistema de ispàtzios chi si toddent a inghìriu a su nùcleu tzentrale, continente sos edifìtzios pùblicos printzipales comente a ateretantos monumentos de sa tzitade medievale: su munitzìpiu, subra de progetu de Enrico De su Narbono, sa turre littoria e su dopolavoro de Pulitzer Finales, sas postas dèvidas a Raffaello Fagnoni, sa crèsia de Guidi e Valle. Issos bia bia digradano cara a su birde de sa villa de su diretore de sas minas, progetada dae Eugenio Montuori e devènnida oe s'istrutura pùblica chi acasàgiat su Museu archeològicu.
Intre sos edifìtzios pùblicos, chi bàntzigant intre semplificatziones classitzistas e ammajos medievales, mèritant unu tzinnu particulare pro motivos diferentes sa crèsia, s'albergo pro sos impiegados e s'iscola elementare, oe litzeu clàssicu.
Sa crèsia printzipale est intitulada a San Ponziano, paba de su primu cristianèsimu cundennadu "a metalla" in sas minas de su Surcis e tando assùmidu a amparadore de sa tzitade de su carbone. S'edifìtziu est prusaprestu massissu fintzas pro s'impreu de sa trachite, siat in s'artu campanile subra de su modellu de su de Aquileia, siat in sa fatzada interrùmpida petzi de unu rosone, chi cunteniat una vetrata pintada dae Filippo Figari, pèrdida durante sa segunda gherra mundiale.
S'albergo, costruidu subra de progetu de Eugenio Montuori, est situadu subra de unu chirru, pagu a largu de sa pratza tzentrale. Est formadu dae duos blocos de diferentes artàrias e dispostos a L e si distinghet pro sa secuèntzia de ampros curridores amparados dae tirat avvolgibili, chi si repitent fintzas subra de su chirru cùrtziu. S'aspetu prus singulare sunt sos rivestimentos internos in màrmaru de Carrara, chi torrant in manera perfeta in sa lògica autarchica de s'impreu de materiales de produtzione italiana o locale, a su pari de sa trachite, impreada comente a basamentu e pro sas istruturas portantes de medas edifìtzios de sa tzitade de su carbone.
S'ex iscola elementare, semper de Montuori, est situada in bia Brigada Tàtari e s'articulat in un'ispàtziu ampru subra de prus corpos dispostos a U cun unu àteru bratzu perpendiculare. Nointames sas alteratziones e sos adatamentos, est ancora possìbile a osservare sa lìnia ratzionalista de s'edifìtziu, mescamente in sa giuntura cun su corpus prus bassu, unu tempus refettorio e como palestra, giuntu cun unu pàtiu oe serradu dae vetrate.
Sos critèrios de distributzione de sas residèntzias sighint sas gerarchias sotziales e de su traballu in s'indùstria minerària e sunt in manera progressiva semper prus larganas de su tzentru. Sunt villette o domos bifamiliari abbandadas a sos funtzionàrios, chi creschent in su volùmene e in sa cantidade de apartamentos, destinados a impreados, operajos e minadores.
Sas abitatziones tenent castas diversas e sighint modellos propostos dae s'Azienda Carboni Italianos, ente de deretu pùblicu, chi gestiat Carbònia, ricurrende a s'impreu bundante de sa pedra locale e unu recursu a su ferru mìnimu, data s'economia autarchica de su tempus. Sos sostres difatis sunt in generale retos de voltine in laterizio.
Si colat dae sas domos subra de duos pranos cun allògios pro bator famìlias cun intradas indipendentes e un'ortu familiare a sos blocos edilìtzios pro sos impreados, chi cumprendent dae 24 a 48 apartamentos, cun simpres aberturas ritagliate in sas fatzadas e curridores a filu de su muru.

Bibliografia
V. Maltesu, "Carbònia 18-XII-1938", A. XVII", in S'economia italiana, 1938;
"Carbònia, tzitade noa de sa Sardigna", in Architetura, 9, 1940, pp. 435-452;
R. Mariani, Fascismu e "tzitades noas", Milanu, Feltrinelli, 1976;
R. Martinelli-L. Nuti, "Sas tzitades noas de su ventennio de Mussolinia a Carbònia", in Sas tzitades de fundatzione, Venètzia, Marsilio, 1978, pp. 271-93;
I. Delogu, Carbònia. Utopia e progetu, Roma, 1988;
M. Pintus, "Sa tzitade progetada: Carbònia", in S'òmine e sas minas in Sardigna, a cura de T.K. Kirova, Casteddu, Editziones de sa Torre, 1993, pp. 137-152;
R. Pisano, "Carbònia e su Surcis: sos fatos de unu popolamento", in Sas tzitades de fundatzione in Sardigna, a cura de A. Lino, Casteddu, Cuec, 1998, pp. 148-162;
F. Masala, Architetura de s'Unidade de Itàlia a sa fine de su '900. Nùgoro, Ilisso, 2001, ischedas 114-118;
Tzitade de fundatzione italianas 1928-1942, Latina, Noighentos, 2005, pp. 261-271.