Ortzai, Tumba de gigantes de S'Ena 'e ischit Vacca

Su monumentu pesat subra de s'oru de unu dirupo, in sos sartos de Ortzai, tzentru de sa Barbagia de Ollolai, in sa Sardigna tzentrale.
Sa tumba de gigantes de S'Ena 'e Ischit Vacca est in manera piessigna interessante pro unas cantas caraterìsticas architetònicas chi in passadu ant induidu sos istudiosos a la cunsiderare un'istrutura dolmenica.
S'interru est costituida dae unu corpus tombale absidato (lungh. m 5,00; largh. m 3,20) – de su cale resìdua petzi unu filare de blocos sbozzati - chi racchiude una càmera funerària retangulare (lungh. m 3,80; largh. m 0,80; alt. m 1,00). Su vanu est atzessìbile mediante un'angusto intrada (prof. m 0,60; largh. m 0,50; alt. m 1,00) delimitadu dae duos blocos. Sos muros de sa càmera funerària sunt costituidas dae unu basamentu de ortostati - bene traballados subra de sa superfìtzie a bista - subra de sos cales imbarant filari de massos dispostos in lèbiu aggetto, funtzionales a regularizare su pranu de posat de sa cobertura a piattabanda. Custa ùrtima est costituida dae un'ùnicu grandu lastrone poligonale (lungh. m 3,00; largh. m 2,50; spess. m 0,35). Unu paramentu muràriu realizadu in sa massa de su corpus tombale in parallelu a sos muros de sa càmera funerària deviat afortire sas istruturas de custa ùrtima. Subra de sos cherbeddos de su corpus tombale si cunservat ancora rastru de s'emiciclo de s'esedra (arcu resìduu m 4,00): tres blocos de s'ala s. e unu massu de s'ala d.
S'ispetzializade de custu interru est dada dae su grandu lastrone de cobertura, privu de cale si chi siat rifinitura, chi, coberende pro intreu su vanu tombale, cunferit a su monumentu s'aspetu de unu dolmen allongadu o "allée couverte". Su lastrone est però sorretto de un'òpera murària a filari tìpica de sas tumbas de gigantes de fase evòlvida, caraterizadas dae s'iscumparta de sa stele centinata. Issu, in prus, s'ammustrat sproporzionato respetu a sas dimensiones de su vanu tombale, mentras in sas istruturas dolmeniche sas dimensiones de sa cobertura e sas de sa càmera funerària sunt coincidenti. Resumende, sas caraterìsticas de su corpus tombale, sa presèntzia de s'esedra e s'òpera murària a filari de sa càmera funerària, sunt totus elementos chi giughent a cunsiderare su monumentu de S'Ena 'e Ischit Vacca una tumba de gigantes nuràgica. Prus arduo resurtat giustificare sa presèntzia de una cobertura caraterìstica de una diferente casta tombale, espressione de una àtera època e de una àtera cultura. Cun probabilidade, a unu tzertu puntu, sa tumba de gigantes "a filari" de S'Ena 'e ischit Vacca aiat subidu de sos disacatos e fiat istadu riedificata impreende comente a cobertura su lastrone de unu dolmen chi pesaiat, fortzis, pagu a largu. S'interru est datàbile a su Brunzu mèdiu, Brunzu reghente.

Istòria de sos istùdios
Sa tumba est tzitada in vàrias fontes bibliogràficas.

Bibliografia
D. Mackenzie, "Dolmens and Nuraghes of Sardinia", in Papers of the British School at Rome, 5, n. 2, 1910; pp. 127-170;
E. Castaldi, "Tumbas de Gigantes in su Tataresu", in Orìgines, III, 1969, pp. 106-107, 118;
G. Lilliu, Sa tziviltade de sos Sardi de su Paleolìticu a s'edade de sos nuraghes, Torinu, Noa FIAS, 1988, p. 297;
G. Manca, "Ortzai. S'Ena de ischit Vacca", in Sardigna Antiga, 6, 1990, pp. 17-20;
A. Moravetti, "On the dolmens of pre-nuragic Sardinia", in Sardinia. Papers from the EAA third annual meeting at Ravenna 1997, 3, cannaca "BAR international series", 719, a cura de A. Moravetti-M. Pearce-M. Tosi, Oxford, Archaeopress, 1998, pp. 25-45;
G. Manca, "Misteriosos piticos dolmen", in Sardigna Antiga, 17, 2000, pp. 1-6.

Comente arribbare
Dae Sedilo si pigat sa SS 537 Sedilo-Ortzai. Bator chilòmetros a pustis de àere coladu su cavalcavia subra sa SS 131, a su km 17,4, parchegiare e si dirìgere cara a su chirru deretu de su caminu, caminende finas a sa scarpata.