Sa tzitade est in sa base de una profunda rias subra de sa costa N/E de sa Sardigna e s'estendet in unu tretu de pranura subra de sa riba de s'omònimu golfu. Sa tzitade est dotada de unu de sos portos cummertziales e turìsticos prus importantes de s'ìsula e de un'aeroportu, lu "Costat Smeralda", cunsideradu unu de sos prus importantes in Itàlia.
Sa tzitade si fiat isvilupadu in unu tretu de sa costa favorèvole de su puntu de bista geogràficu e ambientale siat pro sa funtzione sua de naturale isbocu costeri pro sas àreas internas, siat pro s'importu de s'iscalu portuale in sas rotas marìtimas cummertziales e militares de su Tirrenu tzentrale.
De reghente gràtzias a noos iscavos e noos istùdios est istadu possìbile delineare sas tapas de s'evolutzione urbana. De sa segunda metade de su VIII a sa prima metade de su sèculu VII a.C. est atestada s'esistèntzia de unu fondaco o de un'impiantu coloniale fenìtziu (materiales fenìtzios cun calicuna rara imitatzione de materiales euboici); ma partinde dae sa metade de su VII finas a sa metade-fine de su sèculu VI a.C. est istadu atzapadu petzi materiale de provenièntzia grega (produtos corìntzios e, de sa fine de su sèculu VII, fintzas materiales iònicos). Custos datos diant proare s'esistèntzia de una "colònia" grega chi si fiat sostituidu a su pretzedente insediamentu fenìtziu e chi aiat bìvidu pro a su mancu unu sèculu e mèdiu.
De sa segunda metade de su sèculu VI a.C. sa situatzione diat pàrrere cambiare. Difatis sa batalla de su mare sardonio in su 540 a.C., chi aiat bidu si pònnere fronte Cartaginesos e Etruscos de un'ala e Gregos de s'àtera, belle de seguru aiat interessadu fintzas Terranoa. Sa vitòria aiat asseguradu a Etruscos e Cartaginesos su domìniu de su Tirrenu tzentrale, privende sa tzitade de sas suas naturales currentes de tràficu e creende una situatzione chi aiat giutu a sa conchista cartaginesa de su tzentru in funtzione de controllu de s'àrea tirrènica tzentrale. De sighida, cara a sa metade de su sèculu IV a.C., sos Cartaginesos aiant organizadu unu tzentru urbanu amparadu dae unu tzicuitu muràriu a forma de trapètziu cun turres cuadradas e delimitadu a O de sa necròpoli chi s'estendiat in prus de su perìmetru O de sos muros, a su de in cue de s'atuale bia Brigada Sassari.
A càusa de su ruolu istratègicu sa tzitade fiat istadu interessada in sos avenimentos de sa prima gherra pùnica. In su 259 a.C. su cònsole romanu Lucio Cornelio Iscipione aiat intentadu, sena resessida, de la sutràere a su domìniu cartaginesu. Ma, de sighida, in su 238-237 a.C., sa Sardigna intrea, e duncas fintzas Terranoa, fiat coladu suta de su domìniu romanu. Sa tzitade aiat abarradu a longu, finas a sa fundatzione de Turris Libisonis, su printzipale tzentru de su nord Sardigna. Sa tzitade romana aiat ocupadu su pretzedente abitadu pùnicu a s'internu de su matessi tzicuitu difensivu, impreende sas istruturas e sas infrastruturas ancora efitzientes, cales s'impiantu urbanìsticu a fundu ortogonale su cale reticolo viàriu diat pàrrere orientadu cun assos NNO-SSE e ONO-ESE (sos printzipales caminos currispondiant fortzis a sas atuales cursu Umberto e bia Regina Elena-bia Porto Romano); su portu sitiadu acanta cuddu atuale e su santuàriu dedicadu a su deus protettore de Terranoa, Èrcule (Melqart-Herakles-Hercules), identificadu subra de su rilievu de San Paolo, a su tzentru de s'abitadu, acanta sa de oe crèsia de Santa Croce.
Un'àrea cultuale costituida dae una tzella suterrànea (favissa), datàbile a s'III-II sèculu a.C., est istada iscoberta in una zona suburbana, acanta s'atuale crèsia de San Simplicio. Issa cunteniat terrecotte figuradas dae si raportare a su cultu de Demetra, dea de sa laurera. S'insistèntzia de custu cultu in època romanu-imperiale est cunfirmada dae s'iscoberta de s'epistilio de unu tempietto dedicadu a Cerere (dea romana assimilada a Demetra) de Àutas, liberta e concubina de Nerone. Si suponet chi s'istampu si poderet agatare in sa zona de s'atuale edifìtziu iscolàsticu de cursu Umberto, acanta s'àrea portuale.
Durante sos sèculos II e I a.C. sa tzitade importaiat mertzes mescamente de s'Itàlia tzentrale e meridionale, de s'Ispagna, de sa Sitzìlia e de su Nord-Àfrica e esportaiat mescamente trigu, comente a nos testimòniat sa presèntzia in Terranoa, intre su 57 e su 56 a.C., de Quinto, frade de Tzitzerone, incarrigadu de s'ocupare de sa provvista granario. Durante s'edade imperiale sa tzitade, oramai a fundu romanizzata, aiat sighidu a èssere unu de sos printzipales iscalos cummertziales mediterràneos. Intre sa fine de s'I sèculu a.C. e su cumintzu de s'I sèculu d.C. fiat istadu costruida sa dàbile istrutura templare atzapada in Piazza Santa Croce, no a largu de su santuàriu de Èrcule. S'iscoberta in sas bighinàntzias de duos retratos imperiales (Nerone e Traianu) diat pòdere sugerire s'esistèntzia de unu logu de cultu imperiale (Augusteum) e est dàbile chi sa tzitade esseret devènnida munitzìpiu pròpiu in su cursu de s'I sèculu d.C. Mescamente partinde dae s'edade neroniana (54-68 d.C.) issa, aiat tentu un'importante fase de isvilupu urbanu presu fortzis fintzas a sa presèntzia de Àutas e a sos interessos econòmicos derivantes de sa gestione de sos latifondi donatigli de Nerone e de sa produtzione de laterizi in sas ofitzinas de propiedade sua. Fiat istadu creschida s'àrea abitada (zona de s'atuale Villa Tamponi, Su Cuguttu) e si fiat intensificadu sa faina edilìtzia pùblica e privada cun s'impiantu de caminos lastricados, su fàbricu de monumentos e abitatziones sennoriles. In su cursu de s'II sèculu d.C. sa tzitade fiat istadu dotada de un'impiantu termale, assetiadu intre sas atuales cursu Umberto e bia de sas Termas e de un'acuedutu. Fiant istados in prus afortigadas sas istruturas portuales cun su fàbricu de magasinos. Sos funda·los marinos antales sas costas olbiesi cunservant giatzimentos numerosos meda archeològicos a ulteriora testimonia de s'importu cummertziale de su portu.
Intre sa fine de s'III e su cumintzu de su sèculu IV d.C. sa tzitade aiat rugradu fortzis unu perìodu de crisi econòmica. Si fiant reduidos sos noos fàbricos e s'abitadu antigu si fiat cun-tràidu cun s'abbandonu de intreas zonas, torradas a impreare comente a àreas de interru (Su Cuguttu) e cun s'obliterazione de importantes tretos istradales (San Paolo). In su sèculu V d.C. Terranoa fiat istadu sutaposta fortzis a una currera vandàlica, comente a diat pàrrere dimustrare sa destruidura de una flota navale imperiale, sos cales relitos, atzapados de reghente, sunt ascrivibili a custu perìodu. Nointames sa contratzione de s'abitadu durante sa fase tardu antiga, sunt atestados episòdios de ristruturatzione de edifìtzios pùblicos intre IV e su sèculu V: su restàuru de una turre de su setore N de sos muros e sa riedificazione de un'istrutura in ruina mentovada in un'iscritzione e no identificada. Sa necròpoli romana ocupaiat un'àrea a N de sa tzitade antiga in cudda zona chi oe s'estendet de bia Roma finas a bia Fausto Noce. Una àtera necròpoli prus tarda, ascrivibile a sos sèculos IV-VI d.C., est istada iscoberta in sa chi fiat s'àrea urbana antiga, in localidade Su Cuguttu, assetiada intre bia Acuedutu Romano e bia E. Nenni.

Istòria de sos iscavos
Sas primas iscumbatas furriadas a sa chirca de sas orìgines de sa tzitade si fiant acumpridos a su printzìpiu de su sèculu XVII e aiant interessadu sas àreas de su campusantu acanta sa crèsia de San Simplicio. In sa prima metade de s'Otighentos fiant istados aviadas chircas archeològicas finalizzate a s'achirimentu de testimonias materiales chi aiant postu a pare siat acanta istitutos de museos siat in colletziones privadas italianas e èsteras. Sa crònaca de tale faina, chi aiat giutu a iscobertas numerosas meda, fiat istadu dada dae su canònicu Giovanni Spano de su 1855 a su 1876. Partinde dae su 1880 e finas a su 1884 Pietro Tamponi aiat compiladu una sèrie de importantes note subra de sas iscobertas archeològicas fatas a Terranoa e in su territòriu suo. Fintzas sos Soprintendenti Antonio Taramelli in sos primos deghènnios de su Noighentos e Doro Levi in sos annos trinta si fiant ocupados a prus aiat torradu a leare de iscavos archeològicos. In sos annos chimbanta importante meda fiat istadu sa faina de Dionigi Panedda chi aiat postu a pare in sos duos volùmenes subra de Terranoa de sa "Forma italianas". De su 1958 a su 1977 sa tzitade est istada ogetu de interventos raros de iscavu e de recùperu, comente a sos de su primu Soprintendente a sas antighidades pro sas Provìntzias de Sassari e Nùgoro Guglielmo Maetzke intre sa fine de sos annos Chimbanta e su 1966 e sos de Enrico Acquaro in sos annos Setanta. In sos annos sutzessivos finas a su 1990 s'amparu de sa Soprintendenza archeològica est devènnida sistemàtica e contina. De su 1990 benit acumprida a Terranoa una faina de chirca e de connoschimentu aprofundidu de su territòriu, chi cumprendet fintzas su controllu e su recùperu de su patrimoniu archeològicu bènnidu de iscavos raros siat terrestres chi subàcueos. A dolu mannu sa destruidura de sas istruturas de sa tzitade antiga est andada de pari passu cun s'isvilupu de sa tzitade moderna. Sa majore ala de sos iscavos in sa sola àrea urbana ant difatis tentu, e tenent galu oe, sas caraterìsticas de s'apretu (in nùmeru de chimbanta de su 1980 a su 1994, suta de sa diretzione da prima de Antonio Sanciu e posca de Rubens De Oriano). In su 1992 un'iscavu de apretu at postu in lughe un'importante àrea funerària in localidade Su Cuguttu. In su trìulas de su 1999, durante sos traballos pro su fàbricu de unu tunnel suta de su livellu de su mare, sunt istados agatados sos restos de sos chi s'iscavu archeològicu, tramudadu longu sa fasca litoranea e duradu tres annos, giutu dae Rubens De Oriano, tenet indentificato comente a sos relitos de naves antigas cun sos càrrigos issoro.

Bibliografia
D. Panedda, Terranoa in su perìodu pùnicu e romanu, Roma, 1953;
D. Panedda, S'agru de Terranoa in su perìodu preistòricu, pùnicu e romanu, Roma, 1954;
R. De Oriano, "Terranoa: ascendenze pùnicas in s'impiantu urbanìsticu romanu", in S'Àfrica Rumana. Àutos de su de VII cunvegnos de Studio (Sassari, 15-17 nadale 1989), Sassari, Gallizzi, 1990, pp. 487-496;
Terranoa e su territòriu suo. Istòria e archeologia, Otieri, Su Torchietto, 1991;
R. De Oriano, "Unu santuàriu de Melqart-Èrcule a Terranoa", in S'Àfrica Rumana. Àutos de su de X cunvegnos de Studio (Aristanis, 11-13 nadale 1992), Sassari, Archìviu Fotogràficu Sardu, Sassari 1994, pp. 937-948;
A. Mastinu, P. Ruggeri, "Claudia Augustos liberta Acte, sa liberta amada dae Nerone a Terranoa", in Latomus. Revue de Études Latines, LIV, 3, 1995, pp. 513-544, tavv. VII-XI;
Archeologia de su territòriu, territòriu de s'archeologia. Unu sistema informativu territoriale orientadu subra de s'archeologia de sa regione ambientale Gallura, Casteddu, 1996;
Terranoa in edade antiga. Àutos de su Cunvegnu internatzionale de Studios "De Olbìa a Terranoa. 2500 annos de istòria de una tzitade mediterrànea" (Terranoa, 12-14 maju 1994), Sassari, Chiarella, 1996;
R. De Oriano, "Relitos de istòria: s'iscavu de su portu de Terranoa", in S'Àfrica Rumana. Àutos de su de XIV cunvegnos de Studio (Sassari, 7-10 nadale 2000), Roma, Carocci, 2002, pp. 1249-62;
E. Riccardi, "I relitos de su portu de Terranoa", in S'Àfrica Rumana. Àutos de su de XIV cunvegnos de Studioso (Sassari, 7-10 nadale 2000), Roma, Carocci, 2002, pp. 1263-73;
A. Sanciu, "Lucerne cun bullos de fàbrica de su portu de Terranoa", in S'Àfrica Rumana. Àutos de su de XIV cunvegnos de Studio (Sassari, 7-10 nadale 2000), Roma, Carocci, 2002, pp. 1281-99;
R. De Oriano-G. Pedra, "Mehercle! Cultu e imàgines de Èrcule a Terranoa", in Sardinia, Còrsica et Baleares antiquate. International Journal of Archaeology, I, 2003, pp. 131-146;
A. Sanciu, "Iscavos a s'acuedutu romanu de Terranoa", in Sardinia, Còrsica et Baleares antiquate. International Journal of Archaeology, I, 2003, pp. 147-156;
R. De Oriano, "Euploia. Subra de duos logos de cultu de su portu de Terranoa", in Sardinia, Còrsica et Baleares antiquate. International Journal of Archaeology, II, 2004, pp. 109-118;
A.R. Ghiotto, S'architetura romana in sas tzitades de sa Sardigna, Roma, Cuàsar, 2004, pp. 194-195;
R. De Oriano, "I Serdaioi de Terranoa?", in Sa Parola de su Passato, 340, LX, 2005, pp. 58-74;
R. De Oriano-I. Oggiano, "Iolao ecista de Terranoa: sas evidèntzias archeològicas intre VIII e sèculu VI a.C.", in Su Mediterràneu de Herakles. Àutos de su cunvegnu de istùdios (Sassari 26 martzu, Aristanis 27-28 martzu 2004), Roma, 2005, pp. 169-199;
A. Mastinu, Istòria de sa Sardigna antiga, Nùgoro, Su Maestrale, 2005, pp. 286-289;
R. De Oriano, I favolosi relitos de Terranoa sa cosmopolita, "Darwin. Cartulàrios", n. 1 (trìulas-austu 2006), pp. 98-103.

Comente arribbare
S'àrea archeològica de sa tzitade s'estendet acanta s'atuale tzentru istòricu longu su cursu Umberto e sas suas adiacenze.