Su mangianu de su 31 nadale sos pipios de Orgosolo si giughent de domo in domo pro pedire "ischit candelarìa". A ghennas abertas, sas fèminas sunt prontas a acollire in manera positiva e cun sollìtzitu sa recherta: "A nolla dàzes ischit candelarìa?" (nche dais sa candelarìa?), chi de sas primas lughes de su mangianu finas a mesudie risuonerà in manera sighida subra de sos liminàrgios de su domos de su paisu.

Sa "candelarìa" est s'oferta de unu pane (cocòne), in manera apòsita ammaniadu, paris cun frutora, pistoccos, danaro: una consuetudine chi a Orgosolo est ancora bia meda, abetada cun impazienza de totu sos pipios e predisposta cun aficu de sa grandu ala de sas famìlias.

Su "cocòne" benit aprontadu, pro sa màssima ala, in sas dies deretu pretzedentes su 31, in domo, de gruppetti de fèminas chi tenent raportos de parentiu e de bonu vicinato. Est assentadu de farina de trigu tostu (sìmula) impastata cun lievito, abba lena, salas e strutto.

A pustis de una longa traballadura, chi si serbit oe de s'ausìliu de sas impastatrici elètricas a rullu, s'impastu benit partzidu in cantos grussu modu isfèricos, de sa mannària de un'aràngiu, chi benint lassados a lievitare; si protzedit duncas a los apranare cun su mattarello finas a otènnere un'isfògiat de belle 35 cm de diàmetru, "ischit tundìna".

A pustis de un'ulteriore lievitazione intre telos dae lana, de linu o canapa (pànnos de ispica), si protzedit a s'infornata. Pagu in antis su discu de pasta benit a fundu signadu a rughe pro totu su diàmetru suo cun una rotella mentras un'àtera pitica rughe benit imprìmida in sas bator alas uguales in manera pretzedente signadas dae sa rotella.

Sa cottura de sa "tundìna" acontesset in furru caente, cun frama lèbia, sena chi bèngiat bortada de manera chi sa cara superiora abarret bianca e lùghida. In pessu chi sfornato, su pane benit cun coidadu spazzolato e, tando, ordinadu a pìgios in sas corbule.

A sos pipios at a bènnere donadu unu de bator - ma a bortas fintzas duos - de s'intrea "tundìna", balet a nàrrere unu "cocòne". A su presente sa grandu ala de sas famìlias destinat a "ischit candelarìa" tres "càrtos" de trigu; ca de ogni "càrtu", chi ecuivalet a 20 kg, s'otenent in manera mèdia 40 "tundìnas", ogni domo nd'at a tènnere a disponimentu 120 belle, overas 480 "cocònes".

Una famìlia cun medas pipios in edade de "candelarìa" in gènere nd'ammàniat prus pagu, in cantu tenet contu chi una notèvole cantidade de pane at a bènnere collida a traessu de sa questua. In s'arcu de sa mattinata s'avèrguat, difatis, una pesada de "partida de giru": si tenet un'essida, cun sos donos a totu sos pipios chi si presentant cun s'issos sacchetto biancu de tela, e si tenet un'intrada, costituida dae cantu sos pipios giughent in sas domos pròpias. Craru sas famìlias ue non bi sunt pipios registrant petzi un'essida: si dat ma non si retzit.

Andat naradu chi in sos ùrtimos annos su "cocòne" at pèrdidu sa tzentralidade sua: a sos pipios interessant mescamente su dinare, posca, in subordine, sos pistoccos e, in fines, sa frutora e su pane.
No andat in prus ismentigadu chi pro sos pipios de Orgosolo sa "candelarìa" est fintzas s'ocasione in sa cale retzint de sos parentes prus istrintos sos donos de Natale. Fintzas pro custu motivu l'ispesat chi sas famìlias devent afrontare est prusaprestu manna meda.

Ultres a protzedire a sa cottura de su pane, in sas dies pretzedentes su 31 si providit a acuistare cassetas de frutora e iscàtulas cun pachetes de pistoccos: puru in sa diversidade de capatzidades econòmicas peruna famìlia, francu graves impedimentos, bi rinùntziat. Fintzas sas famìlias corfidas dae lutos reghentes ammàniant su pane chi benit però ofertu sena durches nen frutora.

Sa partetzipatzione a sa questua est riservada a sos pipios e a sas pitzinnas de sos 4 a sos 12 annos belle; si tenet pro custu un'edade cumprèndida tra duos momentos de coladòrgiu; su primu decretat s'achirimentu de un'autonomia motòria extra familiare e de una capatzidade de regorta e trasportu (sos sacchetti, in gènere federe pro cabidale, si prenos, arribbant a pesare diversos chilos) e, duncas, inditat sa propassada de sa prima infàntzia e s'intrada in sa fanciullezza; sa làcana superiora de sos 12-13 annos nd'istabilit sa fine e a su matessi tempus signat s'inghitzu de sa fase adolescenziale.

A 12-13 annos sos pipios de Orgosolo acumprint giai fainas de traballu bene definidas, sos maschietti in sartu, mesches si figet de pastores, sas pitzinnas in domo. Pro custu, fortzis, mentras sos piticos meda abetant cun impazienza e arretadura sa prima partetzipatzione a sa questua, in cantu rapresentat su reconnoschimentu formale e comunitàriu de una crèschida fìsica e psìchica, sos prus mannos, imbetzes, cumintzant a s'intèndere a discumbèniu: intrende a sas domos tirant che a si giustificare, annuntziende chi si tratat de s'ùrtimu annu; cun custas paràulas manifestant tzertu satisfatzione ma fintzas su consièntzia de sa pèrdida de un'edade minore, chi teniat fintzas sos chirros positivos suos e sos privilègios suos.

Sa questua, comente a giai atzinnadu, andat a in antis finas a mesudie. In su cursu de sa mattinata, sos pipios prus mannos mescamente resessent a prenare sos pròpios sacchetti prus furriadas e, pro custu, pro non pèrdere tempus torrende a domo, los iscàrrigant in sas abitatziones de parentes tramudadas in puntos istratègicos, a modu de parchègiu, pro posca sighire deretu su giru.

A pustis de mesudie, agiuados dae sos babbos o de sos frades prus mannos, sos pipios recùperant sos donos de sos puntos de apògiu, providende in fines a sa contat finale de su dinare, e in generale a sa verìfica de cantu collidu. No est infrequente chi resessant a balangiare tzifras de 300-400mila liras, chi benint recuisidas dae sos babbos pro las destinare a achistos, de bestimenta e àteru, a su sòlitu, pro sos pipios matessi.

Sa candelarìa no est comente si siat finida; issa at a tènnere difatis un'importante apenditze noturna, custa borta fata dae grupos de adultos, fèminas e òmines, e at a interessare petzi sas domos de sos isposos de s'annu chi istat pro finire.

A pustis de cudda de sos pipios a su mangianu, sos giòvanos còjuas ant a dèvere, duncas, s'ammaniare a retzire una sèrie de bìsitas ancora prus ampra e mìscrina.
S'aficu econòmicu pro bos pòdere fàghere fronte est cunsistente: ultres a su pane, difatis, benint ammaniados sos durches, a su sòlitu sas matessi variedades ofertas pro su matrimòniu, su licore a s'ou (subra de bov), immancabile in sas festas de su paisu, e acuistados licores, tziculates, etc.
Nemos bi rinùntziat, fintzas a costu de dèvere afrontare de sos sacrifìtzios; b'est antis chie, no istende in Orgosolo, bi torrat pro organizare su ritzevimentu in sa domo de sos babbos o de parentes residentes in su paisu.

Partinde dae sas noe finas a sas duas o sas tres de su mangianu, duncas, grupos de sas dimensiones e cumponentes prus isvarieis, chi, a bortas, in s'oru de sas domos de sos isposos, devenint una bera e truma pròpia, rugrant sos caminos e sos gùturos de su paisu, belle semper a s'iscuru in cunsighèntzia de una faina de abbatimentu de sas lampadinas pùblicas, tantu puntuale de fàghere fintzas issa movet de sa traditzione.

Cada grupu si firmat dae in antis su liminàrgiu de sa domo de sos isposos e leva unu càntigu chi est paris aùgura·las e de rechesta de su pane:

Bia bia s'alligria
E a terra sos ingannos
Bonos prinzipios de annos
Bos det Deus e Maria
Bia bia s'alligria
Dazzennollu subra de cocone
Pro moras e Zesu Bambinu
Appazas dinare e binu
Tridicu e orju a muntone
Dazzennollu subra de cocone

Bia bia s'alligria
Siano aterrados sas trassas
Unu bonu cumintzu de annu
Bi diat Deus e Maria
Bia bia s'alligria
Dage·nos·lu, su pane
pro amore de Gesùs Pipiu
Tengiais dinari e binu
Trigu e òrgiu a muntones
Dage·nos·lu, su pane.

Prus diretamente connètidu cun su cunditzione de sos isposos e, duncas, atzentradu subra de s'augùriu de prosperidade e de ismanniare chitzo su famìlia in pessu chi costituida, est su testu de su càntigu sighente:

E unu lizu unu lizu
E Deus bos diat fizu
A gustu Vostru e non meu
E fizu bos diat deus
S'alligret de ogni monte
Ch'es bessida Missennora
Paret s'istella Aurora
Chin sos suos assemizos
Deus bos det duos fizos
Fattos ambos a una forma
Unu siat Papa in Roma
S'atteru Re in Ispagna
S'alligret de ogni monte
Dazennollu subra de cocone
Pro moras e Zesu Bambinu

Unu lìgiu, unu lìgiu
Deus bi diat unu fìgiu
Segundu su gradimentu bostru e non su meu
Unu fìgiu bi diat Iddio
Siat alligra ogni monte
Chi est essida su Madonna
Paret s'isteddu Aurora
Cun sas suas fattezze
Deus bi diat duos fìgios
Fatos ambos a una sembianza
Unu siat Papa in Roma
S'àteru Re in Ispagna
Siat alligra ogni monte
Dage·nos·lu, su pane
Pro amore de Gesùs Pipiu.

A SOS tèrmine de su càntigu, su grupu, chi s'ispissu pedit "bi bastat?", benit cumbidadu a intrare a domo dae sos isposos e dae sos parentes. Retzidos ancora sos augùrios de cuntentesa e prosperidade, sos isposos oferint "subra de cumbidu", overas binu, licores, durches.
Sa grandu ala de sos visitadores, mancari cun su càntigu pedit "subra de cocone", non pigat su pane, chi puru est in disponimentu, francu sas fèminas, pro su prus antzianas, chi lu ponent in unu sacchetto dae plàstica chi giughent in fatu.

S'impreu de andare a cantare sa "candelarìa" a sos isposos novelli torrat a artziare a unos trinta annos faghet. Finas a tando, a memòria de òmine, su questua si faghiat in sas domos benestantes de su paisu a banda de sa populatzione pòvera, chi, comente a est fàtzile imaginare, costituiat sa grandu ala de sos abitantes de Orgosolo. Si trataiat, duncas, de una bera e limùsina pròpia abetada meda dae sa populatzione e, in unu tzertu sentidu, intesa comente a doveroso òbrigu de sos tzetos prus abbienti.

Andat, non pro àteru, naradu chi sas modalidades de acumprimentu de s'antiga questua noturna la rendiant prus pagu imbarazzante e in calicunu modu sa spersonalizzavano: sos questuanti, difatis, faghiant in modu de no èssere reconnotos dae sos donadores. Custu era possìbile pro s'iscassa (o inesistente) illuminatzione pùblica e privada, pro su fatu chi su càntigu si catzaiat o in caminu o in sa corte iscura de domos unifamiliares, e pro su fatu chi sos cantores tennerent sa cara bene cugugiada dae un'isciallu, si don, e de pastrani e berritas, si òmines.

Una bìsita in cuddas domos fortunadas, s'ispissu repìtida gràtzias a s'anonimadu, cunsentiat de collire una discreta cantidade de pane "biancu", de òtima calidade e, no infrequentemente, fintzas unu pagu de lardu e salsicce.

Sos prus antzianos ammentant chi sa "candelarìa" noturna beniat a su passadu frecuentada fintzas dae gente pòvera de su tzircundàriu (Ulìana, Mamujada, Fonne) chi evidentemente non si podiat permìtere de rinuntziare a sa possibilidade, tzertamente meda rara, de retzire in donu alimentos pretziosos. Sas paràulas de su càntigu chi s'aporrit de sighida, totora esecutadu, diant pàrrere inditare chi su donu de sa "candelarìa" benneret consapevolmente bìvidu comente a un'operatzione de ridistributzione de benes tendente a torrare a fraigare un'istadu de egualidade intre sos abitantes de su paisu:

Bona note bos det Deus
E annu bonu a s'intrada
Cun bonu gustu e recrèu
Sa colezes cust'annada
Ischit mese est apparizàda
Pro facher ischit caritade
Tottu bos aggualades,
Sos riccos chin sos povèros
Cando subra de Re de sos chelos
S'est cherfidu aggualare
A tres chidas de Nadale

Una bona note bi diat Iddio
E unu bonu cumintzu de annu
Cun satisfatzione e pràghere
La coleis, custa annada
Sa tàula est aparitzada
Pro fàghere sa caridade
Totus cantos devènnidas uguales,
Sos ricos cun sos pòveros
Cando su Re de sos Chelos
At chertu uguagliarsi (a s'òmine)
In sa de tres chidas de nadale.

In su nùmene de Gesùs Pipiu sos ricos e sos pòveros deveniant uguales; unu refudu a sa contribuzione, e duncas a acollire su messàgiu de su càntigu, beniat male bajuladu: una risposta negativa (a perdonare), mancari mandada a traessu de una ghenna serrada, provocaiat in sos questuanti imprecazioni e paràulas de malaugurio.
Su generale megioru de sas cunditziones econòmicas de su paisu at determinadu s'abbandonu de sa questua noturna in sas domos de sos "ricos" de su paisu e nd'at modificadu su significadu e su funtzione.

Cun sa bìsita a sos isposos, oe, su paisu pigat àutu, in medida galu prus ampra de cantu no apat pòdidu fàghere in ocasione de su matrimòniu, de sa costitutzione de unu nou nùcleu familiare e, in manera afetuosa e corale, nde reconnoschet e nde decretat s'apartenèntzia a sa comunidade umana e a s'universu culturale orgolesu.

Sa traditzione de sas questue de capodanno in s'ìsula, mesches giutas dae pipios, est atestada in diversos iscritos de su sèculu coladu. Pro cantu attiene a su territòriu chi prus diretamente inoghe interessat, benint aporridas noas dae su Ferraro e dae sa Deledda.

Su Ferraro definit su "candelariu" comente a "Dono de sas Calende de Ghennàrgiu" (donum candelarium) cunsistente in frutora sica, dolciumi, etc. Sa Deledda, semper referende·si a Nùgoro, frunit una descritzione de su pane chi beniat ofertu ("piticu, biancu, frastagliato, lùghidu, in forma de pugione e de unos àteros animales"); in prus informat comente a sos pipios, s'in casu de una risposta negativa esserent sòlitos reagire: "Si su candelariu benit negadu, sos pitzocos, indispettiti, s'istèsiant abboghinende:

A nolla dazes ischit candeledda
Cras a manzanu
in terra nighedda.

Non ce la dais sa candeletta?
Cras mangianu
bos potzais agatare in campusantu".

A su 1912 torrat a artziare una cùrtzia descritzione de sa questua de sos pipios de Ortzai detat "candelarzu", publicada dae Pietro Meloni Satta: "S'arbèschida de su 31 nadale de s'annu chi iscumpariat, ansiosamente abetada, beniat saludada cun ditza de sos pitzocos de su paisu. Issa giughiat lu nara de subra de candelarzu. A su primu arbèschere cuddos vispi ragazzetti lassaiant sa stuoia o su lettuccio, infilavano su liminàrgiu, e si daiant a cùrrere de domo in domo, alligros e spensierati ... Cotesta alligria, cotesta festa fanciullesco, era pro susu candelarzu ... Sas massaie si faghiant premurosas a sa ghenna pro acuntentare sos vispi ragazzetti, cun bundantes manciate de mandorle, nughes, nociuole, castàngias, ua colat".

Su Meloni Satta s'aventura in s'ipòtesi chi "candelarzu" derivet de candela e chi duncas signìfichet "questua cun candelas".
Max Leopold Wagner, a pustis de àere tzitadu su Ferraro e su Calvia ne "Sa vida rùstica", torrat subra de custos autores in su "Ditzionàriu Etimològicu Sardu", tratende de su tèrmine Kandelariu: "Mesches de focaccia figurada chi si regalat a sos pitzocos e a sos pòveros in ocasione de su Capodanno: donum calendarium".

Sa data de acumprimentu de sa "candelarìa" de Orgosolo, su status sotziale de sos suos protagonistas, sas fòrmulas e s'ogetu de sa rechesta, cunsentint de insertare sa manifestatzione in s'ampra e bene nòdida casistica de tzerimònias chi partinde dae s'atòngiu e finas a su Carnevale acumpangiaiant - e a bortas ancora acumpàngiant – sos tantos "Capodanni" de sas sotziedades traditzionales europeas: Ognissanti, San Silvestro/Primu Ghennàrgiu, s'Epifania, etc. Sa literadura istòricu-etnològica oferit a su riguardu unu repertòriu ampru meda e nde referire in manera ispainada diat andare in prus de sas finalidades de su presente iscritu.

Si cheret, però, in manera breve atzinnare a sos printzipales elementos comunos caraterizantes tales manifestatziones.
S'agiumai totalidade de sas questue, in cale si chi siat paisu s'acumprirent, fiat giuta dae pipios, de pòveros, de istràngios o de don, balet a nàrrere de categorias sotziales pro unu cara a o pro s'àteru (edade, cunditziones econòmicas, pregiudìtzios culturales) caraterizadas dae unu status de "alteridade", cando no de subalternidade. In prus, sa recherta de pane, durches, binu, etc., era in generale contraddistinta de atitudines ricattatori, e minacciosi (a bortas si faghiant de sos beros e furas pròpias) acumpangiados dae riferimentos belle dirìgidos a sa morte e a sa vanidade de sa vida umana e de sos benes terrenos.

Un'esèmpiu significativu de cantu s'andat narende est ofertu dae su testu iscotzesu de su sèculu XVII tzitadu dae Levi-Strauss, chi aporrit sas paràulas chi beniant pronuntziadas dae sas bandas de pitzocos in ocasione de sa questua de Natale: "Move·ti bona don e no èssere pigra / in s'ammaniare su pane tuo su tempus chi ses inoghe (in vida) / At a bènnere su tempus chi tue as a èssere morta e no as a tènnere bisòngiu ne de trigu ne de pane".

S'evocatzione de sa morte pro dare fortza a sa rechesta de contribuzioni s'agatat in sos prus disparati cuntestos geogràficos e istòricos: de sas paràulas de sos pipios istadunidensos in sas questue pro Ognissanti (Halloween) a sos testos de sas Koliady cantadas dae sos giòvanos ucràinos in su perìodu de Natale.
In custu cuadru si podet in manera fàtzile insertare fintzas unu grandu nùmeru de questue de sa traditzione sarda. In prus de naturalmente a cuddas meda prus craras in sa denumenatzione issoro cales "subra de mortu-mortu", comente a beniat mutida sa questua de Ognissanti, faghet a tzitare, a tìtulu de esèmpiu, sa questua de Santu Andrea a Borio, ancora bia: gruppetti de pipios, su sero de su 30 santandria, bìsitant sas domos giughende una curcuriga bòida, subra de sa cale scorza est influidu una cara grotesca, illuminada in manera interna de una candela.

Si posca si girat s'ograda a su Carnevale non si tenet dificultade a reconnòschere riferimentos diretos in sas rapresentatziones de unas cantas mascaras questuanti traditzionales, cales "ischit filonzana" (sa filatrice), in su Carnevale de Otzana e "subra de mortu ‘e carrasegare" (su mortu de carrasegare) de Gavoi.

Lu raporto pipios/questue natalizie/mundu de sos mortos est craridu dae Levi-Strauss in su breve cantu mannu meda sàgiu de su 1952 "Babbu Natale suppliziato".
A pustis de àere ammentadu chi sas questue de sos pipios in s'Europa traditzionale non sunt limitadas a su Nadale ma tenent unu significativu inghitzu in sa questua de Halloween, Levi-Strauss nòdida chi: "Lu progredire de s'atòngiu, de su cumintzu suo finas a su solstìtziu chi signat su sarvamentu de sa lughe e de sa vida, s'acumpàngiat duncas, subra de su pranu rituale, a unu movimentu dialèticu sas cales printzipales tapas sunt: sa torrada de sos mortos, s'issas giuta minacciosa e persecutrice, sa fissatzione de unu modus vivendi cun sos bios chi cunsistet in un'iscàmbiu de servìtzios e de donos, in fines lu trìunfo de sa vida cando, a Natale, sos mortos ricolmi de donos abbandonant sos bios pro los lassare in paghe finas a s'atòngiu sutzessivu... Ma chie podet mai impersonare sos mortos, in una sotziedade de bios, si non totus cussos chi, in unu modu o in s'àteru, sunt incompletamente achiridos a su grupu, est a nàrrere partètzipant de cudda "alteridade" chi est su sinnu distintivu de su supremu dualismo, cuddu intre mortes e bios?

Non nos trassamus duncas in su bìdere sos istràngios, sos iscraos e sos pipios devènnere sos printzipales benefitziàrios de sa festa. S'inferioridade de istatutu polìticu o sotziale, sa disugualidade de sas edades frunint a su riguardu critèrios ecuivalentes... No est duncas ispantosu chi Natale e Capodanno (dopione suo) siant festas de sos unos àteros, ca su fatu de èssere àteru est sa prima imàgine ravvicinata chi nos potzamus rapresentare de sa morte".

Sa pertenèntzia de tale autorèvole arresonu interpretativu a sa Candelarìa benit cunfirmada fintzas dae sas resones chi cunsentint su partetzipatzione a sa manifestatzione, cun sa preparatzione de su pane e s'acasàgiu a sos pipios, fintzas de sas famìlias corfidas dae lutos e de disgràtzias reghentes (situatziones chi imponent a su sòlitu s'astensione de sas festas): si narat, difatis, a Orgosolo, chi su pane si faghet pro sas ànimas: "Est pro sas animos"; a traessu de sos pipios, duncas, si trasmitet unu donu a sos defuntos. Dadu pro achiridu custu puntu, nudda, nointames est dadu de ischire subra de sas resones pro sas cales unu rituale sa cale istrutura organizativa resurtat presente in sas larganas festas de su calendàriu romanu, Saturnalia e Calende de Ghennàrgiu in su primu logu, potzat s'èssere cunservadu in sos elementos fundamentales finas a sos dies nostras.
Abarrat totu de crarire in chi modu su difusione e lu s'afirmare de su Cristianèsimu, a s'in cuddae de sas opositziones conclamate, potzant nd'àere determinadu, in sa longa durada, sa supravivèntzia.

E, ancora, andat de seguru aprofundidu s'esàmene de su ruolu acumpridu, in sa longa istòria a traessu de sos sèculos de custa traditzione, de su cumponente lùdicu, de godimentu comunitàriu presente in su cùrtziu momentu de rapresentatzione de un'utòpica sotziedade de eguales.

(de P. Piquereddu, "Sa Candelarìa de Orgosolo" in In nùmene de su pane. Formas, tècnicas, ocasiones de sa panificazione traditzionale in Sardigna, Sassari, ISRE, 1991).