In su 1899 sos Lumière, a traessu de su regista Francesco Felicetti, girant "Voyage du Roi Humbert Ier en Sardaigne", chimbe cineattualità chi contant sa bìsita de su soberanu e de sa reina Margherita in s'ìsula.

De cudda data finas a sos annos binti esistent subra de su tzìnema in Sardigna pagas testimonias, raros film, girados o petzi ambientados in s'ìsula, comente a "Cainà" de Gennaro Righelli, "Sa Grazia" de Aldo De Benedetti o "Chisina" de Febo Mari, ùnicu film cun Eleonora Duse, totus diretamente o in manera indireta ispirados a sa Deledda.
Acanta sa Cineteca sarda, archìviu de rilevàntzia regionale, si cunservant addiritura tres versiones de "Chisina", totus diversas intre issas in sa durada e in sas didascalie, ancora de investigare cun cura.

In su segundu pustisgherra s'arresonu càmbiat, a su mancu de unu puntu de bista cuantitativu: sunt numerosas sas produtziones realizadas cun su patrotzìniu de sa Regione Sardigna (mescamente s'Assessoradu a sa Rinàschida) e de sos entes istrumentales suos comente a s'ERSAT o s'ESIT. Ma sa Sardigna atzisat - in su bene e in su malu -ancas sas produtziones internatzionales. Sa Disney, e custu est fortzis unu de sos esèmpios prus fichetes, insertat sos sardos in sa sèrie documentària "Pòpulos e paisos" chi indagat paris esquimesi, indianos de Amèrica e unos àteros pòpulos "estremos" o in bia de estintzione, cun unu filmadu ue sos scoiattoli scorrazzano intre amàbiles pastores de Dèsulu cun sa barba bianca, in sa mègius traditzione Disney.

In cuddos matessi annos benit giradu "S'ùrtimu pùngiu de terra" de Fiorenzo Serra, su prus mannu documentarista sardu. Sa dolorosa e impietosa rafiguratzione de s'ìsula in su film de Serra porrida a definire su film "in antis de autonomìsticu, disfatista e marigosu". Etotu custu fatu nche narat comente oe, petzi a traessu de una letura integrada de sos benes culturales, cun su recùperu de sas testimonias archivìsticas chi ricostruiscono su cuntestu istòricu in cale unu film est naschidu, siat possìbile ricomporre fintzas un'imaginàriu tzinematogràficu e un'istòria de su tzìnema in Sardigna sinunca destinada a s'oblio o a interpretatziones partziales meda.

"Unu deghènniu prus tardos - iscriet su crìticu Gianni Olla in su sàgiu "Pro unu documentàriu in Sardigna" in "Filmpraxis. Cartulàrios de sa Cineteca Sarda" de su 1995 - sos bisòngios de sos mèdios de comunicatzione, s'aparitzione de sa tv... ant a fàghere istupare medas variantes interessantes, in su primu logu su 'boom' de sa Costa Smeralda e su problema de su banditismo. Chi, puru essende temàticas in manera aparente isòrvidas, costituint nointames s'esèmpiu prus craru de una crònaca o de un'atualidade presa a un'imaginàriu chi cumintzat a s'impònnere in su presente e non petzi in su mìticu orizonte de s'arcaicità".
Fintzas sas òperas prus bàlidas sunt in manera grae cunditzionadas dae custa bisione de s'ìsula o cun issa devent comente si siat fàghere sos contos. Gasi est istadu pro "Babbu meres" de sos Taviani, cuntestada Palma dae oro in Cannes in su 1977, letu in Sardigna non comente a "òpera de formatzione" ma mancadu film etnogràficu.

A inghìriu a sa segunda metade de sos annos Otanta, cando in totu Itàlia istupat una noa generatzione de tzineastas, fintzas in Sardigna s'afirmat unu grupu de autores, intre sos cales Gianfranco Cabiddu, chi esordit cun su film "Disamistade", leggibile comente a una metàfora de su tzìnema de ambiente sardu custrintu a fàghere sos contos cun sa pròpia grae eredade.

Unas àteras autoras e autores, de una generatzione serente a sa de Cabiddu, s'ant a cunfrontare a modu issos cun sa traditzione, unos cantos abbandonende sa Sardigna e torrende·nche (comente a ambientatzione) petzi a pustis de una longa separatzione e un'òtima afirmadura aterue ("Unu delitu impossìbile" de Antonello Grimaldi) o riaffrontando in manera balentiosa sa Deledda cun film personales meda ("... Cun amore Fabia" de Maria Teresa Camoglio).

Enrico Pitzianti, in s'era de su rinnovadu interessu pro su tzìnema documentàriu, esordit in su longumetràgiu ("Pitica pisca", 2004) tochende cun grandu sensibilidade su tema atuale meda de sas bases militares, e su tam tam subra de su nou film de Enrico Pau, "Jimmy de su montigru", dimustrat chi sa Sardigna de sas faide, de sos paesàgios orridi e pittoreschi o de sas vacàntzias in Costa Smeralda est oramai sostituida dae sa Sardigna de sos impiantos industriales, de sas periferias, de s'emarginazione, gasi insertende·si in s'orizonte de sa modernidade.