Puru cun sos inevitàbiles iscàmbios dèvidos a sos numerosos pòpulos arribbados dae su mare, s'artesania at assùmidu in Sardigna caràteres de unitzidade respetu a sa de ogni àtera regione italiana, siat pro cunsistèntzia e difusione de su fenòmenu, siat pro su suo costituire una de sas printzipales formas creativas de s'ìsula.

Presupostu fundamentale, in sas diversas formas funtzionales de sos manufatos, est lu ricùrrere costante de sos matessi motivos decorativos, belle a sutaliniare sos ideogrammi de partèntzia, un'alfabetu comunu chi paret refèrrere a unu patrimoniu autòctonu, chi in s'artesania ammustrat una peculiare insistèntzia sua. Custu limbàgiu de comunicatzione visiva est oe ricalcadu in sos sinnos ma stravolto in sos significados (a esèmpiu, sa "rosetta fenìtzia" in sa nomenclatura currente est devènnida "frore", s'originàriu paone "pudda" o "galletto"), e est in s'orìgine unu limbàgiu simbòlicu a forte.
Difatis, in manera contrària a cantu si retenet, chi est a nàrrere s'artesania, non petzi sardu, siat naschidu petzi pro dare rispostas a bisòngios pràticos, sa motivatzione sua tenet s'ispissu un'orìgine sacrale, aspetu non segundàriu in s'anàlisi de sa gènesi sua (a esèmpiu, sa rete de su filet migrada dae sos altares a sos arredos domèsticos; sos recramos o sos tessutos de sos piviali rintracciabili in sos bestires traditzionales de sas festas).

Unu lèssicu geomètricu e sintèticu pervade sos sinnos e reduit a s'essentziale sa morfologia de tessutos, bestires, intagli, intretzos, tzeràmicas. Finas a pagu in prus de s'Unidade Natzionale (1861), sos manufatos fiant destinados mescamente a su mercadu internu, a forte caraterizados e dèchidos a unu tipu de cuotidianidade rude e agreste, in manera istòrica cristallizada in arcaismi oramai superados in s'Europa moderna. Etotu s'èssere antigos "issoro", cherende nde preservare sos caràteres chi nde costituint su prètziu, rendet difìtzile cando no impossìbile s'issoro rifunzionalizzazione in sa vida moderna.
Cun s'Unidade natzionale (1861) fintzas in Sardigna pigat su bia, difatis, su protzessu de massificatzione culturale, a sa cale definitiva òpera de globalizatzione, càusa sa depressione econòmica, sa regione si sutraet finas a sos annos chimbanta de su sèculu XX, allinendosi definitivamente, duos deghènnios prus tardos, a s'internatzionalizatzione difusa chi caraterizat su coladòrgiu de su segundu a su de tres millènnios.
Nointames est finas dae sos annos Binti de su sèculu coladu chi s'est giogadu, subra de su pranu polìticu, su destinu de sas produtziones artisanas: a sos limenàrgios de su Modernismu, sa natzione bidiat oramai in s'artesania un'impèigu a sa crèschida industriale, retenta netzessària pro su diàlogu cun sas àteras natziones europeas, inditende sos manufatos artesanales cales materiales dèchidos prus a su museu etnogràficu, chi a su gosamentu fitianu. In sos annos intre sas duas gherras mundiales, de forte ispinta cara a su futuru, pro sa Sardigna (e cun issa pro unas àteras àreas de Itàlia) s'ammàniat unu destinu chi bolet su brincu de un'economia arcàica, impostada subra de su binòmiu laurera/pastoriu, cara a una sotziedade industrializada, sena colare a traessu de una fase "cuscinetto", comente a s'istòria de unos àteros Istados insegnat.

In su 1929, a giustificare s'atentzione guvernativa pro su setore artisanu, naschet s'ENAPI (Ente Natzionale de s'Artesania e de sas Piticas Indùstrias). Su programa suo est su de convogliare sas fortzas mègius, reclutadas intre artistas e progetistas, acostagende·las a artisanos capatzos. Si mirat a s'ottenimento de unu manufatu chi siat somma de duos saperi: càbidu e tècnica. In Sardigna, bidu su caràtere istraordinàriu de sas produtziones suas, s'ENAPI est remplasadu in su 1957 de s'ÌSULA (Istitutu Sardu Organizatzione Traballu Artisanu), a esclusiva màdrighe sarda, cun sas funtziones de promotzione, distributzione e bèndida de sos manufatos esclusivos, ofertos cun su nou semu.
Apariat nointames craru, giai a sos albores de custos sèberos, chi a s'artesania italiana, sardu cumprèndidu, beniat riservadu unu ruolu minoritàriu, belle nudda sustentadu dae su Guvernu, chi, in sos fatos prus generales, favoriat su smantellamento sistemàticu de sos presupostos sotziales chi teniant salde sas raighinas artisanas: s'abbandonu de sos sartos, s'emigratzione, s'inurbamento, su bisu de su logu fissu in fàbrica. A torrat a proare de sas responsabilidades polìticas bastat osservare comente a su Museu Natzionale de etnografia nasca in Roma, a pustis de infinidas polèmicas, in pessu chi in su 1956 (e cun issu fintzas su de Nùgoro, oe chi fàghet capu a s'ISRE ) e rilevare s'ausèntzia in Itàlia, a galu oe, de unu Museu de sas Artes Aplicadas, naturale aprodo de s'artesania.

S'ÌSULA diat àere pòdidu rapresentare una bera oportunidade pro sa Sardigna, ma s'esperimentu aiat mancadu sos obietivos suos, fors'fintzas ca tropu imperniato subra de sos sèberos personales e subra de sas capatzidades individuales de sas duas figuras de riferimentu: Eugenio Tavolara e Ubaldo Badas. Cun s'iscumparta issoro (in su 1963 su primu, in su 1985 su segundu) est intrinadu su bisu de un'artesania sarda chi, vistos sos presupostos, diat àere pòdidu costituire un'oportunidade de rinnovamentu in sa traditzione.
A su bilantzu subra de sos aspetos culturales andat nointames agiunta su cunsideru de unu progressivu rincaru de sa manodòpera, chi, cun su sessamentu de sa rechesta, at decretadu s'iscumparta de unas cantas espressiones cales sos cuntenidores in ortigu, unos cantos tipos de intretzu, sa tappezzeria de arredamentu, lassende largu ispàtziu a traballaduras industriales o semindustriali o, ancora, atzelerende sos tempos de realizatzione a totale discapito de sa calidade.

Manufatos de artesania sarda de antiga traditzione faghent a bìdere a Nùgoro, in su Museu de sa Vita e de sas Traditziones Populares Sardas; in Roma, in su Museu Natzionale de sas Artes e Traditziones Populares (EUR); a Sassari, in su Museu Archeològicu Natzionale "G. A. Sanna".


Bibliografia
G.U. Arada-G. Biasi, Arte Sarda, Milanu, Treves, 1935;
V. Mòvida, Artesania sarda, Sassari, 1983;
Su Museu Sanna de Sassari, Cinisello Balsamo, A. Pitzos, 1986;
Su Museu Etnogràficu de Nùgoro, Cinisello Balsamo, A. Pitzos,1987
Pinacoteca Natzionale de Casteddu, catàlogu, vol. II, Casteddu, Pisano, 1990;
Guida resonada de s'Artesania Artìstica Sarda, Casteddu, 1992;
M. Marini-M.L. Ferru, Istòria de sa Tzeràmica in Sardigna, Casteddu, 1993
Tessidura in Sardigna, catàlogu, Casteddu, ÌSULA, 1994;
M.L. Wagner, Sa vida rùstica, a cura de G. Paulis, Nùgoro, Ilisso, 1996;
M. Marini, Artesania in Mustra. ÌSULA 1957-1997, Casteddu, 1997;
A. Cuccu, Cento Anni de Tzeràmica, Nùgoro 2000
Costùmenes. Istòria, limbàgiu e prospetivas de su bestire in Sardigna, Nùgoro, Ilisso, 2003;
Prendas. Istòria, limbàgiu, religiosidade de s'arreu in Sardegna, Nùgoro, Ilisso, 2004;
Panes. Traditzione e prospetivas de sa panificazione in Sardigna, Ilisso, Nùgoro 2005.