Sa tzitade de fundatzione coloniale romana fiat situada subra de su logu de s'atuale Portu Turre, acanta su foghe de su riu Mannu, a su tzentru de su golfu de s'Asinara, in sa Sardigna setentrionale.
Turris Libisonis si fiat isvilupadu in unu tretu de sa costa favorèvole de su puntu de bista geogràficu e ambientale, cun aprodas e sa possibilidade de s'impiantu de unu portu de su riu subra de su riu Mannu.
S'àrea non paret interessada de una pretzedente presèntzia fenìtziu-pùnica. Nointames su paesàgiu, pro como de sa fundatzione de sa colònia romana, in s'I sec. a.C., deviat ammustrare unu sistema insediativo prus antigu, data s'elevada cuntzentratzione, intre sas prus artas in s'ìsula, de nuraghes longu sa costa e in sa lestra ala de intro. Su matessi nùmene de sa tzitade paret riecheggiare sa presèntzia in su paesàgiu de un'elementu preesistente e visìbile pro como de sa dedutzione coloniale, overas unu nuraghe.
Sa colònia, s'ùnica de tzitadinos romanos de sa provìntzia "Sardinia", ghenna s'apellativu de "Iulia": pro custu sa dedutzione sua benit atribuida a Tzèsare, chi in su 46 a.C. soggiornò in Sardigna, o a Ottaviano, a pustis de sa vitòria de Filippi, in su 42 a.C.
Sos datos pro una ricostrutzione de sa forma urbanìstica non sunt medas, ma sufitzientes pro ipotizare unu primu insediamentu acanta su riu Mannu, tramudadu subra de ambas ribas, segundu su modellu de su portu-canale bastante difùndidu in edade republicana e a su cumintzu de su perìodu imperiale.
Intre sa fine de s'edade republicana e s'edade augustea, sa tzitade fiat bènnidu dotada de sas printzipales infrastruturas viàrias e portuales, de un'acuedutu e fortzis de unu primu impiantu termale (in antis fase de sas "termas tzentrales"?), assumende connotados urbanìsticos e architetònicos de su totu romanos.
Pro sa prima edade imperiale sunt atestados bighinados abitativos in s'àrea ue ant a pesare sas "termas Maetzke" e acanta s'Antiquarium Turritanu. Abarrat dudosa s'ubicazione de s'istampu e sas ipòtesis fintzas a como sobradas (acanta s'atuale pratza Umbertu I o in currispondèntzia de su "peristilio Pallottino") netzèssitant de cunfirmas.
Intre sa metade de s'I e sa metade de s'II sec. d.C. fiant istados costruidos unu batzinu pro sa collida de s'abba ("lacus") e fortzis sas "termas Maetzke", e sas "termas tzentrales" fiant istados interessadas dae una segunda fase edilìtzia.
Intre sa fine de s'II e s'III sec. d.C. sa tzitade aiat prosperadu cun sos tràficos marìtimos, s'economia interna ceralicola e de allevamentu, sa pisca, sa faina estrativa e artisana. S'abitadu si fiat torradu a organizare in s'oru de su nou portu, fortzis acanta s'atuale darsena; inoghe aiant pesadu su magasinu od "horreum" (cursu Vittorio Emanuele II) e unu àteru edifìtziu (acanta su Bancu de Sardigna) cun probabilidade ligadu a sas fainas portuales.
Sa mantenidura e s'afortigamentu de su portu aiant costituidu sos majores interessos de s'amministratzione de sa colònia chi cummertziaiat diretamente cun su portu de Ostia. Unu funtzionàriu fiat addetu a sa gestione de su portu de su riu ("procurator ripae"), mentras sa marineria turritana est atestada dae s'iscritzione de unu mosàicu de s'istampu de Ostia ("navicularii turritanos").
Intre s'III e su cumintzu de su sèculu IV d.C. si fiat intensificadu sa faina edilìtzia cun su fàbricu de sos edifìtzios ancora oe de apretziare in s'àrea archeològica e documentàbile fintzas a traessu de bundantes restos de decoraduras marmòreas, bassu-relevos, istàtuas. Unas cantas iscritziones ammentant fàbricos o restàuros de edifìtzios, comente a su restàuru de su tèmpiu de sa Fortuna e de sa basìlica cun su tribunale (no ancora identificados) pro initziativa de su guvernadore Marco Ulpio Vittore in su 244 d.C.
A custu perìodu torrant a artziare fintzas su fàbricu de su tretu de muros longu s'isponda d. de su riu Mannu, s'ùrtima fase de sas "termas tzentrales" e cun probabilidade sas "termas Pallottino".
Intre sa fine de s'III e sos cumintzos de s'IV sec. d.C. sa tzitade aiat acasagiadu sas sessiones giuditziàrias provintziales ("conventus") e su matessi guvernadore de s'ìsula, unos cantos meses a s'annu: custu est atestadu dae sa mentovada iscritzione relativa a su tèmpiu de sa Fortuna, de sa dèdicat de su guvernadore Valerio Domiziano, in su 305 d.C., in onore de Galerio Tzèsare e de sa dèdicat a Licinio Augustu a banda de su guvernadore Tito Settimio Gianuario, intre su 312 e su 319 d.C.
Sa crèschida urbana si fiat arrestadu intre sa fine de s'IV e sos cumintzos de su V sec. d.C..
Non si connoschet sa bera estensione de sa tzitade, ma sa dislocazione de sas necròpolis podet dare unos cantos puntos de riferimentu. Sunt istadas identificadas tres àreas funeràrias: sa necròpoli otzidentale (o de Marinella) subra de sa riba manca de su riu Mannu, cudda meridionale (o de Monte Agellu) estèndida a su de suta de s'atuale tzentru tzitadinu e cudda orientale chi s'estendet in su lungomare e chi cumprendet s'ipogeu de Tanca Borgona, su cumplessu funeràriu de Scogliolungo, sas tumbas de Balai e su cumplessu ipogeico de San Gavino a mare.
A sa lughe de custos cunsideros, aparit pagu dàbile un'estensione de sa tzitade finas a s'àrea de s'atuale tzentru (cursu Vittorio Emanuele II, àrea a su de suta de sa Banca Natzionale de su Traballu e acanta sa pratza Umbertu I), si non pro unos cantos puntos in sos cales sos iscavos ant evidentziadu istruturas abitativas e magasinos chi si subraponent e chi s'ispissu benint cobertos dae interros. Est dàbile chi s'isvilupu de custas àreas perifèricas si referat pro como de sa màssima espansione de sa tzitade, in edade severiana (sèculu III d.C.).

Istòria de sos iscavos
Sas primas iscumbatas fiant istados giutas in su 1614 de s'archipìscamu Gavino Manca de Cedrelles e aiant interessadu l'interno de sa basìlica de San Gavino. In su 1819 su pradu Antonio Cano aiat fossadu in sa zona de sas "termas tzentrales", ricurrende a s'impreu de prùeres de isparu e distruende intreos setores. Sa majore ala de sos sutzessivos rinvenimentos archeològicos si devet a sas fainas de sbancamento in ocasione de traballos de pùblica utilidade: sa realizatzione de sa ferrovia (1872) e de s'acuedutu (1882), s'ampliamentu de sa ferrovia (1924-1928). Sa Soprintendenza archeològica at introduidu in sos ùrtimos chimbanta annos, cun bonos resurtados, sas modernas metodologias de iscavu, e at operadu, s'ispissu in situatziones de apretu, in manera cumpatìbile cun sos bisòngios de isvilupu de sa tzitade moderna. Massimo Pallottino e Guglielmo Maetzke aiant giutu a sa lughe, intre sos annos 40' e 60', impiantos termales, edifìtzios pùblicos, bighinados abitativos e produtivos. De sos annos 70' a oe sunt istadas indagadas zonas abitativas e produtivas postas a su de suta de su tzentru tzitadinu e, mescamente, àreas de su campusantu. A su presente si sunt giughende iscavos longu su cursu de su riu Mannu, acanta sa Punta de su Faro, relativos a un'edifìtziu chi est cun totu probabilidade una villa.

Bibliografia
A. Boninu-M. Sas Glay-A. Mastinu, Turris Libisonis colònia Iulia, Sassari, Gallizzi, 1984, pp. 105-116;
F. Villedieu, Turris Libisonis. Fouille de unu sitiadas romain tardif à Portu Turre, Sardaigne, cannaca "International Series", 224, Oxford, BAR, 1984;
A. Boninu, "Turris Libisonis. Sa tzitade romana", in Su Museu Sanna in Sassari, a cura de F. Su Schiavo, Sassari, Bancu de Sardigna, 1986, pp. 255-256;
F. Manconi, "S'Antiquarium Turritanu", in Su Museu Sanna in Sassari, a cura de F. Su Schiavo, Sassari, Bancu de Sardigna, 1986, pp. 263-286;
A. Mastinu, "Turris Libisonis romana", in Portu Turre e su suo furriadu, Sassari, Carlo Delfino, 1992, pp. 5-74;
A. Mastinu - C. Vismara, Turris Libisonis. Sassari, C. Delfino, 1994 (Sardigna archeològica. Ghias e itinerari; 23);
D. Ruina, "Turris Libisonis: istruturas romanas e altomedievales in s'àrea de sa sede de su Bancu de Sardigna", in Materiales pro una topografia urbana: status quaestionis e noos achirimentos. Àutos de su de V cunvegnos subra de s''archeologia tardoromana e altomedievale in Sardigna, Aristanis, S'Alvure, 1995, pp. 145-158;
M.C. Satta, "Noos contribuidos pro una topografia urbana de Turris Libisonis: istruturas termales e interros in su Cursu Vittorio Emanuele", in Materiales pro una topografia urbana: status quaestionis e noos achirimentos. Àutos de su de V cunvegnos subra de s''archeologia tardoromana e altomedievale in Sardigna, Aristanis, S'Alvure, 1995, pp. 159-191;
C. Cazzona, "Nòdida subra de sa fundatzione de sa colònia de Turris Libisonis: Iulii, Flavii, Aelii, Aurelii, e Lurii in sas iscritziones", in Studios Sardi, XXXI, 1994-98, pp. 253-277;
G. Azzena, "Portu Turre. Turris Libisonis, sa tzitade romana", in Logos e traditziones de Itàlia. Sardigna, Roma, Editalia, 2000, pp. 368-380;
M.C. Satta, S'Acuedutu Romano de sa colònia de Turris Libisonis, Piedimonte Matese, Imago Mèdia, 2000;
G. Manca de Mores, "Noos iscavos e tecnologias avantzadas in su tzentru istòricu de Portu Turre", in S'Àfrica Rumana. Àutos de su de XIV cunvegnos de istùdiu, Roma, Carocci, 2002, pp. 1151-1158;
A.R. Ghiotto, S'architetura romana in sas tzitades de sa Sardigna, Roma, Cuàsar, 2004, pp. 195-197;
A. Mastinu, Istòria de sa Sardigna antiga, Nùgoro, Su Maestrale, 2005, pp. 273-283.