Su giassu est assetiadu in sa parte sud-orientale de su Golfu de Aristanis e pesat subra de unu cumplessu de dossos alluvionales in curtzesa de su sistema lagunare formadu dae sos istagnos de Marceddì, San Giuanne e Santa Maria.
S'àrea in cale s'agatant sas vestigia de s'antiga tzitade de Neapolis, frecuentada finas dae su Neolìticu, fiat istada istada in manera continuativa giai de s'ùrtimas fases de s'Edade de su Brunzu e finas a su prenu sèculu VIII, cando fiat istadu impiantato un'empòriu dae sos Fenìtzios: custos, in s'àmbitu de sa faina issoro de penetratzione in su territòriu de su golfu de Aristanis chi los aiat giutu a sa fundatzione de Othoca e Tharros, si fiant aposentados subra de unu tzentru giai istadu dae populatzione indìgena dende·las sa connotatzione de empòriu cummertziale. Posca, cara a sa fine de su de VI sèc. a.C., sos Cartaginesos b'aiant fundadu una tzitade cun sa funtzione de puntu de regorta e smistamento de sas risursas agrìculas bènnidas de su Campidanu e de sos metallos de s'àrea de Montevecchio chi posca fiant imbarcados pro èssere cummertzializados.
Sa fase romana de sa tzitade de Neapolis est in manera ampra documentada: gràtzias a su mètodu de sas prospezioni a pettine, pro navadas acuàticas, in paule e in terra, segundu sos printzìpios de s'archeologia de sos paisàgios, est istadu possìbile individuare depòsitos materiales archeològicos chi s'estendent in cronologia de s'Edade Arcàica a s'Edade Rumana imperiale: custos, cuntentos a su de suta de su pìgiu dae ludu depositadu subra de unu funda·las de edade istòrica, sunt istados localizados longu una lìnia in manera aprossimativa Ovest Nord-ovest/Est Sud-est a s'internu de sa laguna de San Giuanne, in relatzione a sa creatzione de un'àrgine a cura de s'Assessoradu Defensa ambiente de sa Regione Autònoma de sa Sardigna.
Sa presèntzia de unu portu a Neapolis est oramai datu achiridu dae sos istudiosos: sas iscumbatas archeològicas ant riveladu a s'internu de sa laguna de San Giuanne frammentos de cuntenidores anforari chi abbratzant un'arcu cronològicu cumprèndidu intre sa fine de su de VII sèc. a.C. e su de II sèc. a.C. de sas matessi castas individuadas in unu setore lagunare terradu situadu a Nord-ovest de s'àrea urbana de Neapolis e custu testimòniat s'importu chi l'iscalo neapolitano aiat tentu pro su cummèrtziu internu e cara a su Mediterràneu a su mancu de sa fase de su Brunzu Finale, data s'arta pertzentuale de manufatos de provenièntzia non locale.
In su perìodu romanu Neapolis sighit s'apentu cummertziale suo, chi giai aiat tentu fintzas in sas èpocas pretzedentes, sin de sa creatzione de su primu empòriu a òpera de sos Fenìtzios e sa fundatzione sua in tzitade a banda de sos Cartaginesos. Sos repertos coberados in s'àrea de su tzicuitu urbanu e periurbano atestant sa saca de laores, binu e deos metallos bènnidos de s'àrea de Montevecchio.
Sos iscavos ant aporridu a sa lughe su caminu de època romana, realizada in blocos de predamolina e arenaria de s'andamentu Est/Ovest datàbile a su I-su de III sèc. p.C., connètida a residuali istruturas cun funtzione fortzis abitativa. Longu sa làcana de su caminu subra de su ladu Nord si cunservant sos restos de unu coladòrgiu pro sas abbas fortzis collegadu a sa rete fognaria.
Su caminu, giai descrita a tempus suo de Giovanni Spano, costituit verosimilmente unu tretu de sa bia a Tibula Surcis, unu de sos percursos de collegamentu prus importantes de sa Sardigna romana: issa sighiat cara a Othoca a Nord, mentras a Sud, rugrada sa tzitade de Neapolis, congiunghiat cara a Metalla e su Surcis. Giai segundu s'interpretatzione de su Spano, cunfirmada dae sos reghentes istùdios, in prus de costituire una bia de collegamentu, s'àrgine otzidentale suo acumpriat sa funtzione de molu portuale sigomente fiat connètida cun s'iscalu cummertziale "[…] a sos pees de sa tzitade avvi s'istagnu chi mutint de Santa Maria, a su de cale oru principiava su caminu bene largu de metros 7, formada cun grandu lastrones e oe apellada pontes de is damas. Quivi fiat su portus Neapolitanus chi s'estendiat longu sa costa de su matessi istagnu, comente a su disacatu a bìdere sas atuales ruinas […]". In su setore nord-otzidentale de sa chi est istada identificada comente a àrea urbana de s'antiga Neapolis sunt istadas postas in evidèntzia sas ruinas de un'aglomeradu de istruturas, ortogonales intre issas cun orientamentu Nord-ovest/Sud-est e Nord-est/Sud-ovest, pertinentes a edifìtzios pùblicos: siat in su cursu de sas campagnas de iscavu chi a pustis de pretzedentes rinvenimentos fortuiti de superfìtzie, custa zona restrinta at torradu elementos architetònicos cales capitellos, bases de colunnas, colunnas intreas, una base de istàtua, una statuetta marmòrea chi apartenet a Afrodite Urania, frammentos de àteras istàtuas, de mosàicos, de màrmaros de vàriu tipu, intonaci pintados e iscritziones de sas cales unas cantas si referint a imperadores (sa prus nòdida tzitat una dèdicat a s'imperadore Valerianu, posta a ispesas pùblicas, pro decretu de sos decurioni de Neapolis). Sas iscumbatas archeològicas ant giutu a su rinvenimentu fintzas de sas termas urbanas situadas in su setore setentrionale de sa tzitade de Neapolis. Su monumentu presentat una sèrie de ambientes de forma cuadrangulare e absidata, sos cales tenent subìto trasformatziones in su cursu de su tempus: sunt ancora identificàbiles s'apodyterium, su frigidarium (subra de sa cale muru de fundu a Est s'aberit una pitica bartza absidata atzessìbile mediante tres istradeddas mentras, in sa portzione superiora, est presente una risega orizontale chi signat s'abertura de tres nitzas de forma retangulare cun terminazione a arcu a totu de ses, cun probabilidade destinadas a acasagiare de sas istàtuas), unu primu calidarium (chi presentat subra de su ladu Ovest unu praefurnium chi giughet ancora sos rastros de s'impreu suo), unu segundu calidarium (cumpostu dae unu vanu cuadradu, collegadu a Sud de un'ambiente semitzircolare, e frunidu de praefurnium a forte cumpromìtidu) in prus de unos cantos vanos de servìtziu. Sas chircas in estensione ant postu in lughe portziones de istruturas muràrias, chi si cunservant pro un'artziadu màssimu de 40 cm, a forte iscalabreis de repìtidos traballos agrìculos giutos in s'àrea in sos sèculos. Sos muros, orientados Nord-ovest/Sud-est, cun ambos prospetos rivestidos dae intonaco de malta, lacunoso in unos cantos tretos, resurtant fraigados cun una tècnica edilìtzia definìbile a "pseudo-telàrgiu", est a nàrrere mediante s'impreu de blocos cuadrangulares in arenaria intervallati de tretos prena·ti cun pedras de preda niedda in pessu chi sbozzate de mèdias dimensiones o prus mannas in manera majore seletzionadas, ligadas cun terra. Segundu s'interpretatzione acreditada in manera majore, sos lacerti muràrios diant èssere in ricondursi a edifìtzios pertinentes a ispàtzios pùblicos de s'antiga tzitade romana de Neapolis.

Istòria de sos iscavos e de sos istùdios
S'àrea de Neapolis est nòdida in literadura finas dae tempos remotos: Plìniu su Betzu, in su de I sèc. a.C., in su de tres libros de sa sua Naturalis Historia, elencaiat intre sos pòpulos e sas tzitades de sa Sardigna romana, degheoto oppida, intre cale unas cantas civitates stipendiariae istadas dae peregrini (Sulci, Valentia, Neapolis, Bitia); est tzitada comente a tzentru costeri de Tolomeu (III, 3, 2), chi includet sa tzitade intre sas poleis de su litorale otzidentale de s'ìsula de Sardigna; diat èssere in prus oramai inequivocabile s'identificatzione sua cun su Neapolitanus portus, nòdidu de portolani e cartas nàuticas de su sèculu XIII, comente a puru su mentovu de Domo de Neapolis, referidu a unu modestu bidditzolu rurale mentovadu in sos documentos cara a sa metade de su sèculu XIII diat pàrrere de si referire a custu cuntestu.
S'importu de su cuntestu archeològicu fiat bene ladinu giai in su sèculu XIX cando Vittorio Angius nde descriiat s'estensione de s'abitadu a valèntzia prevalentemente cummertziale e sas caraterìsticas de sos apretos monumentales.
Sas chircas archeològicas in s'àrea fiant istadas aviadas cara a sa metade de su sèculu XIX e ripresas in su 1951, ma si fiant ativados in modu intensu e belle continuativo de sos Anni Setanta de su sèculu passadu finas a oe.

Bibliografia
P. Defrassu, Catàlogu. 1.216 - Istàtua de Afrodite Urania, in S. Angiolillo, R. Martorelli, M. Giuman, D. Artizzu (a cura de), Sa Sardigna Rumana e Altomedievale. Istòria e materiales, collana "Corpora de sas Antighidades de sa Sardigna", Tàtari 2017, p. 374;
A. Ibba, Catàlogu. 2.5 - Iscritzione onorària, in S. Angiolillo, R. Martorelli, M. Giuman, D. Artizzu (a cura de), Sa Sardigna Rumana e Altomedievale. Istòria e materiales, collana "Corpora de sas Antighidades de sa Sardigna", Tàtari 2017, p. 388;
A. Mastinu, Sa Sardigna a su tzentru de su Mediterràneu, in S. Angiolillo, R. Martorelli, M. Giuman, D. Artizzu, Sa Sardigna Rumana e Altomedievale. Istòria e materiales, collana "Corpora de sas Antighidades de sa Sardigna", Tàtari 2017, pp. 17-32;
S. Atzori, Sa viabilidade romana in sa Provìntzia de Aristanis, Mòguru 2010, p. 134;
P. G. Spanu, R. Curcuriga, Su Neapolitanus portus a sa lughe de sas chircas de archeologia subàcuea, in A. Mastinu, P. G. Spanu, R. Curcuriga (a cura de), Naves plenis velis euntes, Collana de su Dipartimentu de Istòria de s'Universidade de sos Istùdios de Tàtari, 36, Roma 2009, pp. 217-235;
A. Mastinu, P. G. Spanu, R. Curcuriga, Mare Sardum: mertzes, mercados e iscàmbios marìtimos de sa Sardigna antiga, Collana de su Dipartimentu de istòria de s'Universidade de sos istùdios de Tàtari, 26; Tharros Felix, Roma 2005;
G. Ranieri, Iscumbatas geofìsicas a Neapolis, in R. CURCURIGA (a cura de), Lughente meda civitas Neapolitanorum, Roma 2005, pp. 232-244;
P. G. Spanu, S'impiantu urbanìsticu de sa tzitade romana, in R. Curcuriga (a cura de), Lughente meda civitas Neapolitanorum, Roma 2005, pp. 245-279;
R. Curcuriga, C. Cossu, Sas ofitzinas scrittorie de sos Neapolitani, in R. Curcuriga (a cura de), Lughente meda civitas Neapolitanorum, Roma 2005, 195-227;
R. Curcuriga, Lughente meda civitas Neapolitanorum, Roma 2005;
P. G. Spanu, Sa Sardigna bizantina intre VI e sèculu VII, collana "Mediterràneu tardoantico e medievale. Iscavos e chircas", Aristanis, S'Alvure, 1998, pp. 56-58;
F. Fanari, S'antigu portu de Neapolis-Santa Maria de Nabui-Gùspini (CA), in "Cartulàrios de sa Soprintendenza pro sas Provìntzias de Casteddu e Aristanis", 6-1989, pp. 125-138;
R. Curcuriga, Neapolis e su territòriu suo, Aristanis 1987;
G. Spano, Descritzione de s'antiga Neapolis, in "Bullettino Archeològicu Sardu est a nàrrere tòddida de sos monumentos antigos de cada gènere de totu s'ìsula de Sardigna", n. 9, Casteddu 1859, pp. 129-137;
V. Angius, sv. Gùspini, in G. Casalis, Ditzionàriu geogràficu istòricu-istatìsticu-cummertziale de sos Istados de S.M. su Re de Sardigna, VIII, Torinu, G. Maspero, 1841.

Comente arribbare
Si cursat sa SS 130 finas a su bìviu pro Bidda Sorris e s'imbocca sa SS 196 chi giughet a Gùspini. Arribbados a sa tzitadina, si pigat sa SS 126 finas a su km 94, ue si dèviat a s. pro Sant'Antonio de Santadi. De su bìviu, si cursant unos 15 km e si dèviat a d. in unu caminu de penetratzione agrària. A pustis de unos 200 m nche s'agatat in s'àrea archeològica.