Tharros pesat a s'estremidade meridionale de sa penìsula de su Sinis. S'isparghet in su Golfu de Aristanis subra de una pesada de anfiteatru naturale delimitadu a nord de su montigru de Su Muru Mannu, a ovest de sa de sa turre de S. Giovanni e a sud de s'istmo chi collegat custa ùrtima a su promontòriu de Capo S. Marcu.
S'Anònimu Ravennate, Giorgio Ciprio, Pseudo Probo e Sallustio sunt unos cantos autores antigos chi mentovant Tharros; a sas fontes literàrias s'agiunghet unu ricu "corpus" epigrafico in gregu, pùnicu e latinu.
Tzitade romana, fortzis aende·si cunsignada a sos conquistatori pagu a pustis de sa fine de sa prima gherra pùnica (238-237 a.C.), ma de su status giurìdicu non de pretzisu definìbile, Tharros paret rugrare fatos urbanìsticos dudosas, fortzis cunditzionadas dae una pesada de retzessione econòmica, ligada a sas cunsighèntzias chi su coladòrgiu in Roma aiat tentu subra de sas variatziones de sas rotas cummertziales, non prus determinadas dae sos interessos e de sas relatziones cun Cartàgine.
In su perìodu republicanu issa aiat dèvidu assùmere s'aspetu de una tzitade pùnica in cale a bellu s'afirmaiat su protzessu de romanizzazione, cun resistèntzias culturales e tretos cunservativos, in genia in su costùmene funeràriu, mentras in manera relativa a sos interventos urbanìsticos e architetònicos non si resesset a mesurare de su totu sa portada de su fenòmenu, pagu documentadu si s'escludent sa ricostrutzione de sos muros setentrionales e de su tempietto distilo in su chi bessat ovest de sa punta de San Giovanni.
Una bera e pròpia polìtica monumentale paret si pòdere signare petzi cun sa ricostrutzione de sos tèmpios fenìtzios e cun sa creatzione de su "castellum aquae", in prus de chi cun s'istruturatzione de sa rete istradale in basalto.
Sa tzitade aiat subidu unu forte cunditzionamentu urbanìsticu in edade imperiale, a òpera de sos Flavi, de sos Antonini e de sos Severos. Su tretu subravìvidu prus significativu de sa viabilidade est tzertamente su "cardu maximus" cun andamentu nord-sud e cun sos caminos minores chi s'innestano in manera laterale cunformende·si a s'assetu geomorfologico de s'àrea.
Subra de su chi bessat orientale de sa penìsula si deviat agatare su portu, como afundadu e identificadu gràtzias a prospezioni subàcueas; de estremu interessu est posca s'organizatzione de s'àrea monumentale e de su bighinadu residentziale, cun peculiaridades relativas in particulare a sas unidades abitativas, mentras s'impiantu generale de s'abitadu, adeguende·si a sa cunformatzione de su terrinu, non ponet calicuna solutzione de continuidade respetu a sa tzitade pùnica.
Intre s'III e s'IV sec. d.C. sa tzitade fiat istadu investida dae una noa fase urbanìstica cun sa ristruturatzione e s'afortigamentu de òperas difensivas presas mescamente a sa minetza vandàlica.
In manera sustantziale faghet a afirmare chi sa tessidura urbanìstica de Tharros in edade romana ricalcat s'impostadura pùnica de su VI-V sec. a.C, cun s'insertada de edifìtzios monumentales e mescamente cun sa rifunzionalizzazione de s'àrea portuale.
La bìsitat a sos restos romanos de Tharros podet comintzare de sa canalizzazione in "opus mixtum", ala de su sistema de alimentatzione ìdrica tzitadina, a palas de sa crèsia de S. Giovanni. Si pigat posca su caminu romanu, cun tìpicu basolato de basalto, acostagiada dae restos de edifìtzios.
Cursada su caminu s'acumprida a manca pro su "cardu maximus". A nord, subra de su montigru de Muru Mannu, est presente unu tèmpiu, fortzis dedicadu a Demetra. Fundadu in edade pùnica, fiat istadu trasformadu in edade romana in un'istrutura a fundu tripartidu cun vanos segundàrios.
Si lompet posca all"anfiteatru", un'istrutura tzirculare tardu-romana inghiriada dae una cavea (m 32 x 30), e a su tofet cun sos restos affioranti de su bidditzolu nuràgicu. Si crompent posca sas fortificatziones setentrionales chi ammustrant una fase pùnica e una fase romana republicana.
Si cursat a redossu su "cardu maximus" lompende a su "castellum aquae", printzipale serbatoju ìdricu tzitadinu. Custu est retangulare (m 13,8 x 11,5) e est costruidu in "opus mixtum"; l'interno, torradu a mòvere in tres navadas de 8 pilastros de cales 4 tzentrales, tenet su pamentu foderato de coccio-pisto.
Sobrende pro su caminu cara a su mare, si notat a dereta unu bighinadu abitativu; a manca si bidet un'edifìtziu in òpera mista chi pro sa richesa de sos intonaci, sa presèntzia de unu putzu, s'impostadura planimètrica, est reconnoschìbile comente cumplessu termale: est costituidu dae un'ambiente retangulare subra de cale s'aberint duos vanos chi ponent in ambientes absidati.
Dae segus sas termas, sighende e svoltando a manca a pustis de su "tèmpiu de sas gulas egìtzias", si bidet unu àteru edifìtziu termale de s'II sec. d.C.; restant su spogliatoio, su "tepidarium", su "calidarium", e duos vanos subra de cales fiat impostada una cisterna. A nord s'adobiat su "ecclesia sancti Martzas", tzentru de un'àrea cun vàrias testimonias paleocristianas.
Ripercorrendo a redossu su caminu lastricadu cara a sud, s'ammirant sos restos de su "tèmpiu monumentale", dotadu de unu poderosu muru de retzintzione in òpera isodoma in sos chirros NO e NE, e fossadu in s'arenaria subra de sos unos àteros chirros (m 34 x 16). Sa prima fase de su santuàriu datat a s'IV/III sec. a.C. Una pigada gradinata giughiat a s'altare retangulare; s'artziadu fiat decoradu cun semicolonne dòricas. Acanta a s'edifìtziu, subra de su ladu sud, s'aberiat una cisterna rituale.
Galu prus a sud, si lompet a su "tèmpiu a fundu semìticu", cun unu de sos bator chirros segadu in su bancu pedrosu; presentat unu mosàicu polìcromu pone·las su pamentu de s'II sec. d.C.
Si lompet posca a sa " zona de sas duas colunnas", una de sas cales sovrastata de unu capitellu corìntziu-itàlicu. S'àrea est carca de restos de difìtzile identificatzione, francu unu tempietto distilo, tardu-republicanu, cun duos pilastros in sos cherbeddos e pigada de atzessu de chimbe istradeddas.
A sud, lu turmentadu tràidu de costa est cantu restat de s'àrea portuale. In sa matessi diretzione, sas "termas de su cunventu betzu" rapresentant su prus ricu cumplessu termale de sa tzitade, datàbile a sa fine de s'II sec.d.C. Est costruidu in "opus mixtum" e laterizio e si disponet subra de tres livellos: de su "apodyterium"cun bancone in muratura e alloggiamenti triangulares, si colat a su "frigidarium" cun duas bartzas in manera originària mosaicate; duncas a sos tres "calidaria" chi evidèntziant sas "suspensurae" in bessali subra de cale imbaraiat su pamentu.
Cara a nord si crompet s'istampu, pratza triangulare lastricada in basalto, cun bighinas zonas abitativas. Sas domos teniant unu vanu de atzessu subra de cale s'incraraiant sos aposentos. A bortas bi fiat unu pranu superiore. Sas butegas ocupaiant un'ùnicu ambiente.
A sud-ovest si notant de sas istruturas in forma de basamentu quadrilatero (h res. m 3,50). Una necròpoli de edade romana imperiale si localizat a nord de su tofet in prus de sas fortificatziones romanas.

Istòria de sos iscavos
Sas iscumbatas de su giassu aiant pigadu inghitzu in su 1838 a òpera de su marchesu Scotti e de su gesuita Perotti. In su 1842 un'iscavu chertu dae su re de Sardigna Carlo Alberto aiat arrichidu de monedas dae oro, prendas e scarabei sas colletziones beras de Torinu. Gràtzias a su re si fiat otentu sa proibitzione de iscavos clandestinos finalizzati a s'illètzitu arrichimentu. In su 1851 Lord Vernon, un'inglesu chi acumpriat su "Grandu Giru" de Itàlia, aiat fossadu 14 tumbas a càmera ipogea e, a prus, aiat agatadu medas prendas, chi aiat giutu cun sese in Inghilterra. Sas iscobertas destarono s'interessu de sos abitantes de sa bighina Crabas chi aiant violadu unas 500 tumbas. In su 1860 su tando diretore de su museu de Casteddu, Gaetano Cara, aiat iscobertu unas cantas tumbas pùnicas continentes ricos asciugàrios, chi aiat sutràidu e aiat ofertu a sos printzipales museos de Europa bendende·los in fines a su British Museum de Londra. De su 1956 a su 1964 Gennaro Pesce aiat giutu a sa lughe movet de s'abitadu a est de sa turre de S. Giovanni e, cara a nord, s'àrea de su tofet. Ferruccio Barreca, in su 1958, aiat individuadu su tempietto subra de s'estremidade de su Capo S. Marco e, de su 1969 a su 1973, aiat sighidu sos iscavos de s'abitadu, de sas fortificatziones e de su tofet. Custa ùrtima àrea fiat istadu indagada in collaboratzione cun Enrico Acquaro.

Bibliografia
G. Pische, "Tharros", in Entziclopedia de s'arte antiga, clàssica e orientale, VI, Roma 1966, pp. 800-806;
E. Acquaro - C. Finzi, Tharros, cannaca "Sardigna archeològica. Ghias e itinerari", 5, Carlo Delfino, Sassari, 1986;
R.D. Barnett - C. Mendleson, Tharros. A Catalogue of Material in the British Museum from Phoenician and Other Tombs at Tharros, Sardinia, British Museum, London 1987;
M. Astores, Anàlisis de sa cunfiguratzione urbana de Tharros, in Tharros, a cura de P. Desogus, Nùgoro, 1991, pp. 23-37;
R. Curcuriga, Tharros, Aristanis, G. Corrias, 1993;
E. Acquaro, C. Finzi, Tharros, cannaca "Sardigna archeològica. Ghias e itinerai", 5, Sassari, Carlo Delfino, 1999;
C. De su Vais, Sa de tres vidas de Tharros sa tzitade depredata, "Darwin. Cartulàrios", n. 1 (trìulas-austu 2006), pp. 76-85.

Comente arribbare
Dae sa fratzione de San Giovanni de Sinis sighire cara a S pro 1 km ca. subra de sa SP 6.