Su cumplessu s'estendet pro unos 7 ètaros in unu fitu padente de sughere, subra de s'altura de Vitzi, rilievu granìticu de su Nugoresu setentrionale. Est imbeniente a sa bena de su riu Tirso.
Romanzesu costituit unu de sos prus importantes cumplessos abitativos e cultuali de sa Sardigna nuràgica, cun una chentina de cabannas, chimbe edifìtzios de cultu unu tèmpiu a putzu e bator a "megaron" - e una grandu chirra tzerimoniale. Est costruidu cun su granitu locale.
S'àrea s'isvilupat a fùrriu a su tèmpiu a putzu, costruidu in sa roca de sas cales carpiduras sgorga s'abba sorgiva. Issu tenet iscala de atzessu e càmera tzirculare (diàmetru m 3,40; artària m 3,60) costruida cun filari regulares de blocos cun coidadu traballados. Su pamentu est lastricadu e unu bancone-sedile curret longu su perìmetru de su muru. A su putzu fiant assotziados tres betilini iscobertos a N e S de s'istrutura. Una pesada de passadissu a gradoni, signadu dae unos cantos menhir, collega su putzu cun una grandu bartza tzirculare gradonata (diàmetru m 14), cun pamentu lastricadu, fortzis destinada a sas ablutziones rituales, ue si colliat s'abba de prena de sa bena. S'àrea de su putzu at torradu materiales de su Brunzu reghente e finale (XIII-IX sec. a.C.).
Sos bator tèmpios a "megaron" e l'acresuro sunt situados in s'àrea de su bidditzolu, subra de su lèbiu pendio imbeniente a su putzu.
Su primu "megaron" (longària m 12,15; larghesa m 5,40/6,20; artària resìdua m 2,15) est in belle 100 m de su putzu e est furriadu a E. Teniat in sa sua in antis fase, de su XIV sec. a.C., un'ischema in manera dòpia "in antis" (chirros longos perlongados subra de sos cherbeddos e subra de su retro) cun unu vestìbulu chi poniat a traessu de un'intrada strombato in su vanu retangulare internu (longària m 5,30; larghesa m 3,30). Custu fiat dotadu de sediles e de bancones pro ofertas, mentras una fossa tzentrale paret documentare sa presèntzia de un'elementu architetònicu rituale. In su XIII-sèculu XI a.C. su vestìbulu fiat istadu serradu cun muros retilìneos e dotadu de ispàtzios pro cuntenidores de impreu rituale; in su X-sèculu IX a.C. fiat istadu creschidu cun su fàbricu de unos cherbeddos curvilinea.
In sas bighinàntzias de su tèmpiu est una grandu chirra ellìtica (diàmetru m 18,40/16,70) cun intrada a E e un'istrutura interna de muros concentrici. Custos creant unu percursu anulare, belle labirìnticu, de collegamentu cun unu vanu tzentrale lastricadu (diàmetru m 4,74): a su tzentru unu basamentu costruidu cun blocos a acotza deviat sustentare un'elementu cultuale, fortzis su matessi modellent fittile de nuraghe torradu in frammentos de s'iscavu. Su rinvenimentu de una mìgia de còdulos de cuartzu paret cunfirmare sa funtzione rituale de s'ambiente.
Su segundu "megaron" pesat a monte de su putzu. Est retangulare (longària m 11,90/11,20; larghesa m 6-5,50) e est costruidu cun blocos dispostos subra de filari irregulares livellados cun zeppe. Su vanu internu retangulare (longària m 5,15/4,90; larghesa m 1,65) cunservat sa posta de su pamentu lastricada e un'ala de unu largu bancone. A s'esternu, subra de su chirru deretu, imbarant duos basamentos pro sas ofertas cun restos de sas coladas de prumu.
Su tres unu "megaron" est situadu a 100 m a N de su primu. Inserrat unos cantos printzipales de roca e tenet forma retangulare in manera dòpia "in antis" (longària m 8,80; larghesa m 2,30). Sos muros de su vanu internu sunt realizadas cun filari regulares de blocos agigu sbozzati. Su tèmpiu fiat inghiriadu dae una chirra lastricada de su cale si cunservat su basamentu.
Intre sas cabannas de su bidditzolu, tzirculares, unas cantas in manera piessigna ispatziosas sunt dotadas de bancones-sedile, nitzas e partziduras internas, in manera prètzisa a sas cabannas de sas riuniones de unos àteros bidditzolos nuràgicos de s'ìsula. Sas tzeràmicas torradas dae sas cabannas atestant unu primitivu impiantu de s'abitadu in sas fases evòlvidas de su Brunzu mèdiu (XVI sec. a.C.).
Unos àteros edifìtzios a fundu retangulare, cun chirru de fundu absidato e bancones spiraliformi o tzirculares, fiant fortzis funtzionales a s'acasàgiu de sos pellegrinos.

Istòria de sos iscavos
Sos primos iscavos fiant istados fatos dae Antonio Taramelli in su 1919. Partinde dae sos annos '80 de su Noighentos aiant torradu a leare sas iscumbatas sistemàticas a òpera de Maria Ausilia Fadda.

Bibliografia
A. Taramelli, "Fògiu 207, Nùgoro", in Editzione Archeològica de sa Carta de Itàlia, Firenze, Istitutu Geogràficu Militare, 1931, p. 12, n. 23;
Ch. Zervos, Sa civilisation de sa Sardaigne, du début de s'énéolithique à sa finas de sa période nouragique: 2. millenaire, 5. siecle avant notre eras, Paris, Cahiers de arte, 1954, p. 285;
G. Lilliu, Sa tziviltade de sos Sardi de su Paleolìticu a s'edade de sos Nuraghes, Torinu, Noa FIAS, 1988, p. 534;
M.A. Fadda, "Su Romanzesu: su bidditzolu e su maiàrgiu", in Archeologia Viva, 69, maju-làmpadas 1998, pp. 62-67;
M.A. Fadda, "Noos achirimentos de su megalitismu in su territòriu de sa provìntzia de Nùgoro", in Aspetos de su megalitismu preistòricu, Partiolla, Gràfica de su Parteolla, 2001, pp. 48-66;
M.A. Fadda, "Noos achirimentos de s'architetura cultuale de sa Sardigna nuràgica", in Etruria e Sardigna tzentru-setentrionale intre s'edade de su brunzu finale e s'arcaismo. Àutos de su de XXI Cunvegnos de Studios Etruscos e Itàlicos (Sassari, S'Alighera, Aristanis, Turalva, 13-17 santugaine 1998), Pisa-Roma, 2002, pp. 311-332.

Comente arribbare
Dae Nùgoro si cursat sa SS 389 in diretzione de s'àrea industriale de Prato Sardu. Si rugrat sa SS 131 nàrrere e si sighit finas a Vitzi sena rugrare calicunu tzentru abitadu. Si rugrat su paisu, si sighit subra de sa SS 389 in diretzione de Buddusò e, a s'artària de su km 54,2, s'acumprida a d. in unu caminu asfaltadu. Si sighit pro km 1,9 duncas si girat a d. e si sighit sa signalètica turìstica finas a su parchègiu antale s'intrada de s'àrea archeològica e sa bighina biglietteria.