S'àrea in cale pesat Santa Maria de Mesumundu est rica de abbas siat minerales siat termales. Sa crèsia pesat subra de sos rùderes de antigas termas romanas de edade tardoimperiale. Sa fase bizantina est atestada dae interros chi ant torradu asciugàrios fùnebres assentados dae monili in oro, prata e brunzu. In su XI-sèculu XII su logu aiat acasagiadu cun probabilidade unu monastèriu benedetinu cassinese.
Sa crèsia de Santa Maria de Mesumundu est unu de sos monumentos prus dèchidos de s'architetura medievale sarda, pro bia de sas formas singulares suas e de sa tècnica costrutiva a opus listatum, chi alterna filari de rujos matones a cursos de piticas pedras de preda niedda de colore iscuru.
Benit identificada cun sa de Santa Maria de Bubalis, donada in su 1065 de su giùighe turritanu Torcotorio Barisone I de Lacon-Gunale a s'abbadia de Montecassino. Aiat pesadu nointames in edade bizantina, comente a testimòniant non petzi sos interros a s'a inghìriu, ma fintzas sas murature a filari alternos dae matone cotu e basalto, e fiat bènnidu creschida in edade giudicale, comente a testimòniant sas àbsides in contzas de preda niedda, cun s'entradosso chi torrat subra de su filu de imposta. Su rinvenimentu de un'iscritzione datada a su sèculu VII frunit unu tèrmine a quem pro s'impiantu.
Cunsistet in una rotonda tzentrale de artària ragguardevole, belle 7 m, cale s'innestano bator corpos de fàbrica de forma diferente. S'ammenta assumet una forma in manera vaga cruciforme, cun su bratzu N/E longu 4 m, in su cale muro est s'aberit una pitica àbside. Su bratzu N/O, de sa matessi longària, acabat cun unu muru a curva parabòlica. A N/E e a S/O s'agatant unas àteras duos àbsides, sa prima de ampras dimensiones, sa segunda prus pitica.
Sas formas architetònicas non rapresentant s'ùnica particularidade de custa crèsia. S'impreu de matones in cotu at cunsentidu de realizare grandu aberturas siat in su corpus tzentrale siat in s'àbside S/O. Diversos caràteres s'osservant chirru opostu, relativu a sos interventos de su sèculu XI, ue sas murature sunt in contzas de preda niedda e pedra calcàrea, postos in òpera cun tècnica gai narada "a sacu". Àtera incongruèntzia est rapresentada dae sa monofora, istrinta feritoia non cumpatìbile cun sas grandu aberturas de su chirru S/O. Sas àbsides giradas a E tenent s'entradosso rientrante subra de su filu de imposta.

Istòria de sos istùdios
In sa segunda metade de su sèculu XX sa crèsia est istada ogetu de interessu a banda de istòricos de s'arte e archeòlogos. Si signalant intre sos primos Raffaello Delogu e Dionigi Scano, Renata Serra e Roberto Coroneo. Intre sos contributos de trincu archeològicu si signalant sos de Guglielmo Maetzke subra de sas preesistenze de edade romana e de Roberto Caprara, chi at ascritu sa crèsia a s'edade bizantina. Unu riesame de su monumentu est istadu propostu dae Alessandro Teatini (1996).

Bibliografia
D. Scano, Istòria de s'arte in Sardigna de su XI a su sèculu XIV, Casteddu-Sassari, Montorsi, 1907, pp. 217-221;
R. Delogu, S'architetura de su Medioevu in Sardigna, Roma, Sa Libreria de s'Istadu, 1953, pp. 82;
G. Maetzke, "Siligo (Sassari). Redossos de edifìtziu romanu e tumbas de època tardu imperiale a fùrriu a Santa Maria de Mesumundu", in Noas de sos Iscavos de Antighidade, XIX, 1965, pp. 307-314;
R. Caprara, "Tarda Antighidade e Medioevu", in Su Museu Sanna in Sassari, Cinisello Balsamo, Amilcare Pitzos, 1986, pp. 169-184;
R. Caprara, "S'edade altomedievale in su territòriu de su Logudoro Meilogu", in Su Nuraghe Santu Antine in su Logudoro Meilogu, Roma, 1988, pp. 397-432;
R. Serra, Sa Sardigna, cannaca "Itàlia romànica", Milanu, Jaca Book, 1989, pp. 402-403;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300. Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 31;
A. Teatini, "Unas cantas osservatziones subra de sa primitiva forma architetònica de sa crèsia de Sennora Nostra de Mesumundu a Siligo (Sassari)", in Sacer, III, 1996, pp. 119-149;
R. Coroneo-R. Serra, Sardigna preromànica e romànica, cannaca "Patrimoniu artìsticu italianu", Milanu, Jaca Book, 2004, pp. 345-347;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu-culturales, Casteddu, AV, 2005, pp. 39-40.

Comente arribbare
Si lassat sa SS 131 in curtzesa de s'essida pro Siligo. Sa crèsia de Santa Maria de Mesumundu est visìbile de su caminu, subra de sa d. pro chi acudat dae S.