Bonàrcadu, Crèsia de Santa Maria

Sos ùrtimos restàuros ant evidentziadu in sa zona subra de cale pesat su santuàriu de Santa Maria un'insediamentu nuràgicu, cale si fiat subrapostu unu bidditzolu romanu. Su santuàriu fiat istadu impiantato subra de un'edifìtziu termale tardoromano. Su topònimu Bonàrcadu derivat de sa crèsia intitulada a sa Vèrgine Panàkhrantos e torrat a artziare a s'època bizantina. Sa parrochiale de Santa Maria fiat istadu imbetzes fraigada in edade giudicale comente a crèsia camaldolesa.
Sa crèsia de Santa Maria de Bonàrcadu rivestit màssimu importu in s'architetura romànica in Sardigna, non petzi pro sas dimensiones (m 31 x 14, arta m 9 belle), ma mescamente pro sas tzircustàntzias istòricas chi si ligant a sa fàbricu suo. Sa prus antiga carta de su "Condaghe de Santa Maria de Bonàrcadu" informat de sa fundatzione, a fùrriu a su 1110 pro voluntade de su giùighe arborese Costantinu I de Lacon-Gunale, de unu monastèriu camaldolesu affiliadu a s'abbadia pisana de San Zeno e in manera rica dotadu de crèsias, terras, òmines e bestiàmene. Una àtera carta ammentat sa cunsacratzione de sa "clesia noa" de Santa Maria, acontèssida in su 1146/47. Sa crèsia mesuraiat 30 m e teniat fundu a rughe "commissa"; s'atuale primu òrdine de sa turre campanaria era su bratzu S de sa navada, mentras su bratzu N est iscumpartu, gasi comente s'àbside originària.
Un'iscritzione in sa parasta a s'àngulu s. de su prospetu E data a su 1242 su cumintzu de s'ampliamentu, urtimadu a sa cunsacratzione in su 1268. S'àbside fiat istadu derrùida e a su logu suo si fiat costruidu un'àula a tres navadas cobertas in linna, concruida dae noa àbside, prus serente a su santuàriu altomedievale. Pro bia de sas duas fases edilìtzias, sa crèsia tenet oe fundu longitudinale de belle 50 m. A sa prima fase apartenent sa fatzada e s'àula pro una longària de pagu mancu de 20 m; a sa segunda s'ala chi abarrat, finas a s'àbside. Sa sòbria fatzada est caraterizada dae artas arcadas a totu de ses, chi produent unu forte slancio verticale alleggerendo s'imponente massa de iscuru basalto. Majores cuntzessiones a s'elementu decorativu si notant in su prospetu absidale, ue lesene a soffietto partiscono sas superfìtzies. Sos terminales sunt decorados cun archetos lobati susu peducci allongados.

Istòria de sos istùdios
Sa crèsia est istada analizada finas dae sos cumintzos de su sèculu XX de Dionigi Scano. In sa segunda metade de su sèculu si còllocant s'istùdiu de Raffaello Delogu e sos aprofundimentos de Renata Serra e Roberto Coroneo. Ulteriores contribuidos sunt bènnidos dae s'iscumbata archeològica in su cuadru de sos restàuros.

Bibliografia
D. Scano, Istòria de s'arte in Sardigna de su XI a su sèculu XIV, Casteddu-Sassari, Montorsi, 1907, pp. 136-139;
R. Delogu, S'architetura de su Medioevu in Sardigna, Roma, Sa Libreria de s'Istadu, 1953, pp. 127-129;
R. Serra, Sa Sardigna, cannaca "Itàlia romànica", Milanu, Jaca Book, 1989, pp. 158-162;
D. Salvi, "Bonàrcadu (Aristanis). Primos cunsideros subra de s'iscavu de su cunventu de San Zenone", in Bulletinu de archeologia, 16-18, 1992, pp. 249-254;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300, Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 21;
D. Salvi, "(OR) Bonàrcadu, santuàriu de S. Maria de Bonaccattu. 1995", in Archeologia Medievale, XXII, 1995, pp. 395-396;
P.G. Spanu, Sa Sardigna bizantina intre VI e sèculu VII, Aristanis, S'Alvure, 1998, pp. 135-137;
R. Coroneo-R. Serra, Sardigna preromànica e romànica, cannaca "Patrimoniu artìsticu italianu", Milanu, Jaca Book, 2004, pp. 139-147;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu-culturales, Casteddu, AV, 2005, pp. 70-71.