Usini, Crèsia de Santa Croce

Su territòriu de Usini est ricu de documentatzione archeològica partinde dae s'edade preistòrica. Connota fintzas comente a Santa Maria de su Campusantu o Madonna de s'Ena frisca, sa crèsia de Santa Maria est reta de sa confraternita de Santa Croce, de cale derivat sa denumenatzione alternativa.
Atestatziones documentàrias de sa "sancta Maria de Usune" s'atzapant in su "Condaghe de San Pietro de Silki" (XI-sèculu XIII), ma non frunint informatziones subra de sa data de fàbrica de sa crèsia, fortzis acontèssida in duos distintos momentos intre sa fine de su XIII e su sèculu XIV.
De sa crèsia romànica in pedra calcàrea, a àula ùnica cun àbside a E, abarrant sa fatzada e alas de sos costàgios concruidos dae curnisa e de una teoria de archetos subra de peducci. Sa matessi curnisa curret in manera orizontale a fatzada, ue delimitat su frontone. Sos spioventi sunt decorados cun una sèrie de archetos istrintos e allongados, a ses agudu, chi s'agatant fintzas a su de suta de sa curnisa.
A sa segunda fase edilìtzia si referint sa navada e sas ventanas a ses agudu. Posca sunt istadas costruidas una sèrie de capellas, sa sagrestia e sa turre campanaria.

Istòria de sos istùdios
Su fatu istoriogràficu de sa crèsia de Santa Croce pigat sas mossas de sa boghe "Usini" (1853) de Vittorio Angius in su "Ditzionàriu" de su Casalis. De su 1992 sunt s'artìculu de Maria Cristina Cannas e sa publicatzione de Gianpiero Sanna; de s'annu sutzessivu est s'ischeda de Roberto Coroneo in su volùmene subra de s'architetura romànica in Sardigna.

Bibliografia
V. Angius, "Usini", in G. Casalis, Ditzionàriu geogràficu istòricu-istatìsticu-cummertziale de sos Istados de S.M. su Re de Sardigna, XXIII, Torinu, G. Maspero, 1853, p. 435;
M.C. Cannas, "Decoraduras iscultòreas in sas crèsias cistercensi de sa Sardigna", in I Cistercensi in Sardigna. Aspetos e problemas de un'Òrdine monàsticu benedetinu in sa Sardigna medievale, a cura de G. Ispiga, Nùgoro, Amministratzione provintziale de Nùgoro, 1990, pp. 250-254;
G. Sanna, Usini. Ricostrutzione istòricu-descritiva de unu bidditzolu de su Logudoro, Otieri, 1992, p. 95, pp. 106-110;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300. Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 116;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu-culturales, Casteddu, AV, 2005, p. 27.