Su Museu a chelu abertu Maria Lai naschet cun s'intentu de tutelare, promòvere e avalorare su patrimoniu chi Maria Lai (Ulassa, 1919 - Cardedu, 2013) at lassadu in eredade in Ulassa, su paisu nadale suo.
«Sa grandu arte est sa chi arribbat a sa gente chi caminat in caminu»,sustentaiat Antonio Gramsci, e Maria, chi cumpartziat de su totu custa positzione, s'at a impinnare longu totu su percursu suo pro acurtziare s'arte a sa gente, conchinada chi esseret netzessàriu, finas dae sa prus modde edade, educare a nde sighire su "ritmu". Non devet duncas trassire su fatu chi una de sas primas ocasiones in cales s'artista at tentu sa possibilidade de si chimentare in sa realizatzione de un'interventu de arte pùblica siat istada sa ricualificatzione estètica de su lavatoio de Ulassa. Sos fundos, postos a disponimentu de s'amministratzione comunale pro Si ligare a su monte (1981), famada operatzione corale in manera universale cunsiderada su capolavoru suo, non fiant istados gastados pro crara voluntade de s'artista e, gasi, a pustis de una sèrie de consultatziones cun sa comunidade, si fiat detzìdidu de intervènnere in su lavatoio, logu sìmbulu de su piticu tzentru. Una bia urtimados sos traballos, Maria Lai aiat detzìdidu de realizare unu grandu telàrgiu-bòveda (1982). S'òpera non fiat istadu chi sa prima de una sèrie de interventos esecutados in manera apòsita pro cuddos ispàtzios, comente a sa Fontana de sa bena (1984) de Luigi Veronesi, sa Fontana sonora (1987) de Costantino Nivola e sa Fontana de su trigu (1989) de Guido Strazza.
De cuddu momentu Maria Lai comintzat a si dedicare cun semper majore aficu fintzas in bramadu pùblicu e, de sos primos annos Noranta, dat forma a una sèrie de interventos ambientales de su grandu impatu visivu, comente a Sas cabras tzutzitas (1992), Su caminu de su ritu (1992) e Sa scarpata (1993). Interventos chi ant a torrare a leare cun agatadu interessu in su 2003 cando Maria Lai esecutat Su bolu de su giogu de s'oca, liberamente ispiradu a su traditzionale "giogu de s'oca", in sa fatzada de s'iscola materna in pratza Barigau, ue riproduit, in acrilico, fintzas sas trèighi casellas chi assentant su percursu de su giogu. In su matessi annu, in s'oru de su piatza·las de sas iscolas elementares, còllocat una grandu Lavagna quadrettata chi aporrit in bella grafia s'iscrita S'arte nche pigat pro manu (2003). Longu una de sas bias prus antigas de su paisu de Ulassa, bia Venètzia, s'artista realizat in prus trèighi libros de terracotta smaltata, de su tìtulu Libritos Murati (2003), in cales benint aporridos aforismi e pensamentos subra de s'arte, gasi comente càpitat pro Su muru de su groviglio (2004), in s'oru de su cale at a torrare s'annu sutzessivu pro sa realizatzione de Sa domo de sas inquietudini (2005) in cales pintat una sèrie de mannos e piticos dragos cun s'intentu de riconvertire in manera estètica unu betzu ristorante situadu acanta a Sa Scarpata. Ma est in su 2006 chi s'acumprit in assolutu su progetu prus ambitziosu de Maria Lai, overas sa nàschida de s'Istatzione de s'Arte, museu de arte cuntemporànea a issa dedicadu chi custoit sa prus importante colletzione pùblica de s'òpera sua e chi, in manera ideale, rapresentat su puntu de partèntzia de su percursu "a chelu abertu". (D. Mariani)

Ca est importante lu bisitare
La bìsitat a sas òperas de Maria Lai, isparidas in su territòriu ulassese, permitet de collire cantu profundu e proficuo siat istadu su ligàmine intre s'artista e su territòriu suo de orìgine. Ligàmine comintzadu in su 1981 cun sa performance partetzipada Si ligare a su monte, in sa cale s'artista at interessadu s'intrea populatzione de Ulassa in un'ammajadora operatzione colletiva, oe reconnota comente a sa prima òpera de "Arte relata·las" in Itàlia. De cuddu momentu Maria Lai comintzat a intervènnere cun semper majore fitiania in su paisu nadale suo, dende vida a una progettualità ùnica in su gènere suo chi rivelat comente a pro s'artista Ulassa apat rapresentadu s'universu creativu suo, una lente privilegiada subra de su mundu in cale colare dae su microcosmo a su macrocosmo a traessu de s'impreu de sa metàfora: "sas istremaduras de Ulassa - decraraiat s'artista - sunt sas istremaduras de su mundu, s'arte naschet de sas inquietudini e aspirat a s'infinidu." (D. Mariani)