Cuartu Sant'Aleni est sa de tres tzitade de sa Sardigna, a pustis de Casteddu e Tàtari, e tenet totu sas caraterìsticas de unu tzentru urbanu de mèdia mannària. Sa crèsia de Sant'Agata est in cùrtzia distàntzia de sa parrochiale de Santa Elena.
Icnografia, tècnica murària e elementos de ispògio insertados in sa fàbrica cunsentint de datare s'impiantu intre su 1140 e su 1160. Fiat relativu a una crèsia romànica a àula ùnica, cun ampra àbside semitzircolare orientada a N/E de cale sunt istados atzapadas e lassadas a bista sos fundamentu e unu tretu de ispicadu.
De su tìtulu si tenet in antis mentovu in una lìtera de su 1291, imbiada dae paba Nicolò IV a s'artzipìscamu casteddàiu Percivalle (1290-95), cun sa cale si cuntzediat s'indulgenza a sos fideles chi aerent bisitadu sa catedrale de Casteddu e sa crèsia de Sant'Agata in Quarto in ocasione de sa festividade de Santa Maria e de sas relativas patronas.
In su 1280-300 sa crèsia fiat istada torrada a costrùere dae maestranze locales subra de sas matessi fundatziones e cun lu torro a impreare de materiales. Aiat tentu semper navada ùnica ma àbside retangulare bortada a crusiera, derivante de su San Frantziscu de Stampace a Casteddu, fraigadu dae maestranze pisanas intre su 1274 e su 1285 segundu modos costrutivos gòticos.
In su 1365, paris a un'àrea in tundu manna, faghiat parte de su patrimòniu obispale, comente a si deduit de s'imbentàriu de sas rèndidas eclesiàsticas casteddàias chi riguardat sos benes non bènnidos de òrdines monàsticos. Si podet duncas supònnere chi siat istada de propiedade obispale fintzas in tempos pretzedentes.
In su 1599, comente a resurtat de sa bìsita pastorale de s'artzipìscamu de Casteddu Lasso Sedeño, sa crèsia fiat in istadu de grave degradu e si nd'ordinaiat sa riparatzione.
In su 1631 su pìscamu Ambrogio Machin aiat donadu sa crèsia e sas pertenèntzias suas a sos babbos caputzinos, lòmpidos a Casteddu in su 1590, chi l'aiant restauradu annanghende·bos graes mudas pro l'adatare a sos bisòngios litùrgicos issoro: aiant torradu a costrùere sa fatzada, aiant sostituidu sa cobertura de linna de sa navada cun bias a carrada e a crusiera e aiant partzidu s'ispàtziu de s'àula in modu de otènnere un'ampru presbitèriu e unu coro retrostante, chi cumprendet s'antiga àbside retangulare.
Intro su 1702, intre sos contrafortes de su costàgiu deretu, semper segundu s'ischema caraterìsticu de sas crèsias cappuccine, fiant istadas costruidas tres capellas. A su costàgiu mancu fiat istadu atacadu su cunventu de sa cale istrutura originària abarrant unos cantos ambientes e su chiostru cun sa manna cisterna. Su cumplessu religiosu nou fiat istadu intituladu a San Frantziscu. Sos traballos si protrassero pro tempus meda mescamente gràtzias a sas lassas testamentàrias in s'arcu de prus de deghe annos partinde dae su 1633.
In su 1866 s'intreu cumplessu fiat istadu incameradu a sos Benes de s'Istadu e, in su 1868, tzèdidu a su Comunu de Quartu, chi aiat lassadu sa crèsia aberta a su cultu e officiata de sos matessi Caputzinos; dae su 1886 resurtat afidada a su cleru de sa parròchia de Santa Elena. Su cunventu, sutapostu a graes rimanìgiamentos chi nd'ant triuladu s'assentu originàriu, est istadu impreadu a iscola e in su 1925 dadu in cuntzessione a su satzerdote quartese Virgilio Angioni, fundadore de s'Istitutu de su Bonu Pastore, pro bos istituire unu ricòveru pro pòveros e un'ospidale. De sighida fiat devènnidu, finas a su 1985, domo de pasu pro sèneghes.
Dae su 1902 a su 1925 sa crèsia fiat istada destinada a impreos tziviles e torrada a su cleru de Santa Elena petzi in su 1926. Durante custu arcu de tempus, pro rèndere s'ispàtziu funtzionale a sas destinatziones noas de impreu, fiant istados tamponate unas cantas nitzas de su Ses-Setighentos e abertas ventanas retangulares in sa segunda e in sa de tres capellas
Sos traballos de restàuru ant aporridu sa crèsia - peristantu reintitolata a Sant'Agata - s'aspetu suo "caputzinu". S'ex cunventu, restauradu intre su 1993 e su 2001 cun eliminatzione de sas superfetazioni e posta in lughe de sas istruturas prus antigas, acollit una pinacoteca, unu museu e una biblioteca ispetzialìstica.
In sa bia de sa sala impreada a cunferèntzias est istadu collocadu su mannu pintadu muràriu, de su 1899, istacadu dae sa bia de s'ex Munitzìpiu.

Istòria de sos istùdios
Sos traballos de restàuru, atuados intre su 1990 e su 1996, ant permìtidu a Ida Nche fàghere de rileggere sas diversas fases costrutivas de su monumentu.

Bibliografia
D. Scano, Istòria de s'arte in Sardigna de su XI a su sèculu XIV, Casteddu-Tàtari, Montorsi, 1907;
R. Delogu, S'architetura de su Medioevu in Sardigna, Roma, Sa Libreria de s'Istadu, 1953;
I. Nche fàghere, Quartu S. Elena. Arte religiosa de su Medioevu a su Noighentos, Casteddu, Stef, 1988;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300, Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 163;
I. Nche fàghere-A. Ingegnu, Sa crèsia de Sant'Agata a Cuartu Sant'Aleni. Rilettura a pustis de su restàuru, Casteddu, Stef, 1994;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu-culturales, Casteddu, AV, 2005, p. 94;
I. Nche fàghere, "Crèsia de Sant'Agata e ex cunventu caputzinu de San Frantziscu in Cuartu Sant'Aleni", in sas de I prendas de s'architetura religiosa. Istòria, restàuros e arredos de s'istile romànicu a cuddu clàssicu, a cura de N. Rujos-S. Meloni, Partiolla, Gràfica de su Parteolla, 2005;
G. Montaldo, "Crèsia de Sant'Agata e ex cunventu caputzinu de San Frantziscu: recùperu de s'architetura de su monumentu", in sas de I prendas de s'architetura religiosa. Istòria, restàuros e arredos de s'istile romànicu a cuddu clàssicu, a cura de N. Rujos-S. Meloni, Partiolla, Gràfica de su Parteolla, 2005.