Portu Turre s'incrarat subra de su mare e s'ala de intro sua est cursadu dae numerosos cursos de abba. Sa tzitade moderna est pesada subra de sas vestigia de s'antiga colònia romana de Turris Libisonis, fundada in su de I sèc. a.C. Si signalant sos restos de unu ponte e de unu cumplessu termale nòdidu comente a Palatzu de Re Barbaro, de su nùmene de cussu chi segundu sa traditzione gaiogràfica aiat mandadu a su supplizio San Gavino, màrtire sardu a s'època de Diocletzianu (304 p.C.). Sa basìlica romànica de San Gavino, pesada in s'àrea de su monte Agellu, àrea de su campusantu insertada in una necròpoli prus ampra, s'isvilupat intre duas cortes, narados "pàtiu Comita" e "pàtiu Metròpoli".
Sa basìlica romànica de San Gavino de Portu Turre est unu de sos monumentos prus significativos de s'intreu patrimòniu artìsticu sardu. Sa grandiosidade de s'esternu tzedet su passu a su faschent discretu de s'internu, in pessu chi rischiarato de sa lughe chi acudit dae sas monofore a feritoia e si rifletet in sas colunnas e in sos capitellos marmòreos prelevadas dae antigos edifìtzios de edade romana e bizantina. Su santuàriu est fintzas un'importante meta devotzionale, pro bia de su cultu millenàriu tributadu a sos martìrios locales Gavino, Proto e Gianuario. A sos cumintzos de su sèculu XVII bi fiant istados chircadas e iscobertas sos ossos de sos tres santos, collocadas posca in sa losa fossada in manera apòsita pro las acollire.
Vàrias campagnas de iscavu archeològicu ant individuadu sos resìduos muràrios de duas crèsias prus antigas, chi torrant a artziare a su V-sèculu VII. Una, prus pitica, istat suta de su costàgiu N de sa basìlica romànica, s'àtera s'estendet in su setore esternu N. Fiant ambas a tres navadas ma sa prus pitica teniat s'àbside a O, s'àtera a E.
Portu Turre fiat istadu sede episcopale dae su 484 finas a su 1441, annu in cale su pìscamu turritanu si fiat trasferidu a Tàtari. Sa prima atestatzione de sa crèsia de Santu Gavino est in su "Condaghe de San Pedru de Silki" e torrat a artziare a su 1082 belle. Noas subra de sa basìlica romànica si ricavant de su "Condaghe de San Gavino", legenda de fundatzione redatada in su sèculu XIII, in sa cale si referit de s'impiantu votivu a òpera de Gonnario-Comita, soberanu de Torres, e de s'acabu a òpera de su fìgiu, Torchitorio-Barisone I de Lacon-Gunale, giùighe de Torres in su 1065. No est fàtzile però determinare sa cronologia giusta de s'edifìtziu, gasi comente ispàbillat numerosos interrogativos sa particularidade printzipale de sa crèsia, terminante cun duos àbsides contrapostas (a N/E e S/O), una pro cada chirru cùrtziu, gasi chi mancat sa fatzada e sas intradas s'aberint longu sos chirros longos.
Sa basìlica de San Gavino est su monumentu romànicu prus mannu in Sardigna (m 58 x 19, artària m 17 belle). Tenet fundu longitudinale a tres navadas, partzidas dae arcadas subra de 22 colunnas de ispògio e tres còpias de pilastros cruciformi. Sa fàbrica fiat cumintzada de s'àbside a N/E pro si concruire cun cudda a S/O. S'edifìtziu fiat istadu realizadu in carcare de sa Nurra, eccettuati sos capitellos subra de cales impostant sas arcadas, totus marmòreos e de reimpreu, de època romana imperiale francu tres bizantinos e unu de su sèculu VIII. Sa navada tzentrale tenet cobertura de linna, mentras sas navadas laterales sunt bortadas a crusiera. Longu totu s'edifìtziu s'aberint monofore chi permitent a sa lughe de intrare a sa basìlica: unas cantas sunt prus antigas, cun strombo gradonato, sostituidas posca de lughes cun strombo lisu.
A s'esternu sa basìlica si presentat scandita in ispigros de una sèrie de lesene subra de cale imbarant archetos. A nord si còllocat s'ùnicu portale romànicu superstite, decoradu dae duas figuras umanas rafigurantes Adamo e Eva. A sud s'aberit unu portale de su sèculu XV, in istile gòticu-catalanu.

Istòria de sos istùdios
S'istòria de sos istùdios subra de sa crèsia de Santu Gavino est meda ampra, partinde dae sa boghe "Portotorre" (1847) de Vittorio Angius, sighida dae s'artìculu de Giovanni Spano (1856) subra de s'antiga tzitade de Torres. De su sèculu sutzessivu sunt sos contributos de Dionigi Scano (1907), Vico Mòvida (1948, 1957, 1988), Raffaello Delogu (1953), focalizados subra de sa problemàtica istòricu-artìstica. De su 1989 est s'istùdiu archeològicu de Guglielmo Maetzke, mentras prus reghente est sa monografia de Fernanda Poli (1997), chi analizat totu sos aspetos de su monumentu.

Bibliografia
V. Angius, "Portotorre", in G. Casalis, Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli Stati di S. M. il Re di Sardegna, XV, Torino, G. Maspero, 1847, XV, pp. 650-654;
G. Spano, "Nome, sito e descrizione dell'antica città di Torres", in Bullettino Archeologico Sardo, II, 1856, pp. 138-147;
D. Scano, Storia dell'Arte in Sardegna dal XI al XIV secolo, Cagliari-Sassari, Montorsi, 1907, pp. 91-110;
V. Mossa, "Recenti restauri nella basilica di San Gavino di Porto Torres", in Studi Sardi, VIII, 1948, pp. 328-353;
R. Delogu, L'architettura del Medioevo in Sardegna, Roma, La Libreria dello Stato, 1953, pp. 16-18, 85-92;
V. Mossa, "Rilievi e pensieri sul patrimonio monumentale di Porto Torres", in Studi Sardi, XIV-XV, 1955-57, pp. 371-388;
P. Sanpaolesi, Il Duomo di Pisa e l'architettura romanica toscana delle origini, Pisa, Nistri-Lischi, 1975, pp. 43-49;
V. Mossa, S. Gavino di Torres, Impianto-Inserti-Restauri, Sassari, Chiarella, 1988;
G. Maetzke, Monte Agellu, Le origini della basilica di San Gavino di Porto Torres secondo le testimonianze archeologiche, Sassari, Chiarella, 1989;
R. Serra, La Sardegna, collana "Italia romanica", Milano, Jaca Book, 1989, pp. 183-212.
R. Coroneo, Architettura romanica dalla metà del Mille al primo '300. Nuoro, Ilisso, 1993, scheda 1;
A. Mastino - C. Vismara, Turris Libisonis. Sassari, C. Delfino, 1994 (Sardegna archeologica. Guide e itinerari; 23);
G. Dore, San Gavino di Porto Torres. Il portale romanico, Sassari, Poddighe, 1997;
F. Poli, La basilica di San Gavino a Porto Torres. La storia e le vicende architettoniche, Sassari, Chiarella, 1997;
G. Piras, "Le iscrizioni funerarie medievali della basilica di San Gavino: contributi preliminari per una rilettura", in Il Regno di Torres 2. Atti di Spazio e Suono 1995-1997, Sassari, 2003, pp. 302-342;
R. Coroneo-R. Serra, Sardegna preromanica e romanica, collana "Patrimonio artistico italiano", Milano, Jaca Book, 2004, pp. 76-91;
R. Coroneo, Chiese romaniche della Sardegna. Itinerari turistico-culturali, Cagliari, AV, 2005, pp. 23-25;
Il Condaghe di San Gavino, a cura di G. Meloni, Cagliari, CUEC, 2005.