Tharros pesat a s'estremidade meridionale de sa penìsula de su Sinis. S'isparghet in su Golfu de Aristanis subra de una pesada de anfiteatru naturale delimitadu a nord de su montigru de Su Muru Mannu, a ovest de sa de sa turre de S. Giovanni e a sud de s'istmo chi collegat custa ùrtima a su promontòriu de Capo S. Marcu.
Su tzentru urbanu de Tharros s'est isvilupadu in sa penìsula de su Sinis, territòriu favorèvole a s'insediamentu umanu pro sa fatzilidade de s'aprodo, sa pescosità de sas abbas e sa fertilidade de sa terra. Sa nàschida de sa tzitade fenìtzia de Tharros est istada ricondotta a sos deghènnios finales de su VII sec. a.C. Sa presèntzia de ogetos de orìgine esterna a s'ìsula, orientales, etruscos e gregos siat in sas tumbas chi in s'ala de intro, in manera unida a sos datos de sas necròpolis e de unos cantos apretos nch'oferint s'imàgine de unu tzentru de rilevante importu. Sos massici interventos urbanìsticos in edade romana ant burradu medas rastros de sas pretzedentes tziviltades.
S'edade pùnica oferit imbetzes una bona documentatzione. De sos istùdios istupat un'organizatzione territoriale geràrchica in cale s'insediamentu majore fungeva de tzentru collettore de sas risursas agru-pastorales de su territòriu, chi fiat bènnidu mantenta in impreu fintzas durante su perìodu romanu republicanu, finas a sa radicale trasformatzione de s'assetu de sos sartos in Edade Imperiale.
Sa majore ala de sos abitados pùnicos si presentat de dimensiones reduidas. Sa tzitade fenìtziu-pùnica est caraterizada dae sa presèntzia de duos nùcleos de necròpoli, dispostos de pare a pare a nord e a sud de s'abitadu. Sa necròpoli setentrionale s'agatat a belle unu chilòmetru a nord de sa punta de Su Muru Mannu. Sunt istadas postas in lughe tumbas a fossa fenìtzias a incinerazione, datàbiles intre sa fine de su VII e su VI sec. a.C. Sa necròpoli meridionale era sa prus estèndida, assentada dae deghinas e deghinas de tumbas ricas meda, tantu de iscadenare una bera e cassa pròpia a s'oro tesoro in su sèculu XIX de sighida a sa cale medas asciugàrios de sos interros aiant postu a pare in colletziones privadas e pùblicas, italianas e istràngias. Sa casta de sos ogetos bènnidos de sas necròpolis nch'oferit su cuadru de una tzitade prusaprestu rica rugradura de sas rotas cummertziales de su Mediterràneu otzidentale: prendas in oro e prata, tzeràmicas bènnidas de sa Grètzia, amuletos de tipu egitzianu, sigillos a forma de scarabeo traballados in manera locale.
Particulare importu coberit su tofet: tìpica necròpoli de sas tzitades fenìtzias e pùnicas de otzidente destinada a s'interru de sas chisinas de pipios nàschidos mortos o defuntos pagu a pustis de sa nàschida. In Edade Fenìtzia sas urnas continentes sas chisinas beniant depostas in sa nuda terra, a bortas collidas intro piticas chirras de lastrine o pedras, ma sena istruturas in elevadu. In perìodu pùnicu, de sa fine de su VI sec. a.C. in posca, aiant cumintzadu a èssere depostas stele in pedra isculpides cun sìmbulos o imàgines de divinidade. Su tofet de Tharros si còllocat subra de sa tzima de sa punta de Su Muru Mannu, isfrutende sos restos de sas cabannas de unu pretzedente bidditzolu nuràgicu.
Significativa testimonia de sa Tharros pùnica est sena duda fintzas su gai naradu "tèmpiu de sas semicolonne". Postu in s'àrea tzentrale pùblica de sa tzitade, su tèmpiu est istadu ricavadu dae sa roca bia "pro bia de catzare", intagliando est a nàrrere sa pedra finas a cunformare unu pòdiu retangulare terrazzato, sos cales chirros longos e cuddu breve posteriore sunt ornati cun semicolonne isculpidas cun sa matessi tècnica.

Istòria de sos iscavos
Sas iscumbatas de su giassu aiant pigadu inghitzu in su 1838 a òpera de su marchesu Scotti e de su gesuita Perotti. In su 1842 un'iscavu chertu dae su re de Sardigna Carlo Alberto aiat arrichidu de monedas dae oro, prendas e scarabei sas colletziones beras de Torinu. Gràtzias a su re si fiat otentu sa proibitzione de iscavos clandestinos finalizzati a s'illètzitu arrichimentu. In su 1851 Lord Vernon, un'inglesu chi acumpriat su "Grandu Giru" de Itàlia, aiat fossadu 14 tumbas a càmera ipogea e, a prus, aiat agatadu medas prendas, chi aiat giutu cun sese in Inghilterra. Sas iscobertas destarono s'interessu de sos abitantes de sa bighina Crabas chi aiant violadu unas 500 tumbas. In su 1860 su tando diretore de su museu de Casteddu, Gaetano Cara, aiat iscobertu unas cantas tumbas pùnicas continentes ricos asciugàrios, chi aiat sutràidu e aiat ofertu a sos printzipales museos de Europa bendende·los in fines a su British Museum de Londra. De su 1956 a su 1964 Gennaro Pesce aiat giutu a sa lughe movet de s'abitadu a est de sa turre de S. Giovanni e, cara a nord, s'àrea de su tofet. Ferruccio Barreca, in su 1958, aiat individuadu su tempietto subra de s'estremidade de su Capo S. Marco e, de su 1969 a su 1973, aiat sighidu sos iscavos de s'abitadu, de sas fortificatziones e de su tofet. Custa ùrtima àrea fiat istadu indagada in collaboratzione cun Enrico Acquaro.

Bibliografia
G. Pische, Tharro", in "Entziclopedia de s'arte antiga, clàssica e orientale", VI, Roma 1966, pp. 800-806;
E. Acquaro - C. Finzi, Tharros, cannaca "Sardigna archeològica. Ghias e itinerari", 5, Carlo Delfino, Sassari, 1986;
R.D. Barnett - C. Mendleson, Tharros. A Catalogue of Material in the British Museum from Phoenician and Other Tombs at Tharros, Sardinia, British Museum, London 1987;
M. Astores, Anàlisis de sa cunfiguratzione urbana de Tharros, in "Tharros", a cura de P. Desogus, Nùgoro, 1991, pp. 23-37;
R. Curcuriga, Tharros, Aristanis, G. Corrias, 1993;
E. Acquaro, C. Finzi, Tharros, cannaca "Sardigna archeològica. Ghias e itinerai", 5, Sassari, Carlo Delfino, 1999;
C. De su Vais, Sa de tres vidas de Tharros sa tzitade depredata, "Darwin. Cartulàrios", n. 1 (trìulas-austu 2006), pp. 76-85.