Sa necròpoli si disponet scenograficamente in un'anfiteatru trachitico naturale. Est situada in su coro de su Surcis e dòminat de una positzione elevada una fertile pranura coronada de montigros.
Montessu est sa prus imponente e estèndida necròpoli de domus de janas de sa Sardigna meridionale Sas tumbas, una quarantina, sunt prevalentemente de su tipu a projetzione orizontale e si diversìficant pro planimetria e mannària.
Sos interros prus simpres tenent una càmera tzirculare (m 1 de diàmetru) e una bassa furriada curvilinea. A traessu de s'angusta porticina s'introduiat su mortu chi fiat collocadu in positzione fetale.
S'ischema planimètricu prus difusu est però cuddu pluritzellulare, cun càmera majore inghiriada dae prus nitzas sopraelevate. Sas càmeras sunt pretzèdidas dae vestìbulos curvilinei o retangulares, sas intradas fiant serradas dae portellos dae pedra incassados in riseghe o in tuvos fossados subra de su limenàrgiu.
Àteros interros, caraterizadas dae ambientes cuadrangulares, presentant profundos vestìbulos in parte ricavados in sa roca e in parte delimitados dae istruturas ortostatiche, un'anticella e duas càmeras dispostas in sutzessione assiale longitudinale. Tuvu, nicchiette e coppelle fungono de logu de posat de elementos de asciugàriu o faeddant in suspu a su cultu de sa dea-mama neolìtica.
S'imponent pro sa diversidade e sa monumentalidade duas tumbas situadas a sas estremidades de s'anfiteatru pedrosu e intre issos afrontadas. Delimitades subra de sos cherbeddos de alliniamentos megalìticos chi disegnant ispàtzios semitzircolares, presentant un'ampru padiglione chi ponet a traessu de tres aberturas (cudda tzentrale prus bassa e posta belle a su livellu de sa terra) in s'aposentu de fundu; inoghe sunt fossados de sos bancones chi delimitant àreas diferentes. De sos istampos in su pamentu e in sa bòveda de su padiglione de intrada testimòniant s'impreu de blocare sos portellos de serrada cun palos de linna.
S'acostàgiant a sas duas tumbas, galu prus in manera esterna, àteras duas domus no ateretantu imponentes ma significativas meda suta de su profilu de sa simbologia religiosa neolìtica.
Un'est sa "tumba de sas ispirales", costituida dae unu vestìbulu, un'anticella e una tzella. Sa bia est istada distruida dae sos "laccaius" (costruidores de bacili dae pedra), fatu riprovevole chi nointames cunsentit oe de ammirare a chelu abertu custu chi restat de sa rica decoradura interna: dentes de lupu rifasciati de ocra ruja, su colore de su sàmbene rigeneratore, in s'anticella; una protome taurina isculpida in su muru de intrada de sa tzella; ispirales simboleggianti sos ogros o sos sinos de sa dea-mama, festones, motivos curvilinei a candelabro, puru sa farsa ghenna chi inditat su coladòrgiu a s'aldilà.
S'àtera tumba, narada "de sas corna", est de su tipu a projetzione verticale cun pozzetto de atzessu. Sas corna, de vària forma, alludenti a su cultu de su deus-trau, sunt isculpidas in sa bia e in s'istradedda a sos pees de s'intrada de sa domus.
S'assentu de sas duas còpias de tumbas a sos estremos de su semichircu naturale, a s'internu de su cale imbetzes si còllocant sos chi abarrant interros, paret inditare s'esistèntzia de unu disinnu preordinato de sa necròpoli: issu deviat assignare a sas tumbas monumentales su ruolu de beros e santuàrios pròpios a amparu de su sonnu de sos defuntos.
Sas tzeràmicas agatadas durante sos iscavos atestant unu longu impreu de sa necròpoli, in su Neolìticu finale (cultura de San Mighele, 3200-2800 a.C.) e de s'Eneolìticu reghente a su Brunzu antigu (culturas de Monte Claro, de su Vasu Campaniforme, de Bunnànnaru, 2400-1600 a.C.)
Su bidditzolu de riferimentu de sa necròpoli est istadu individuadu in sa pranura sutastante.

Istòria de sos iscavos
Fiat istada fossada a prus torradas a leare dae su 1971 a su 1990, a òpera de Enrico Atzeni e Remo Forresu.

Bibliografia
E. Atzeni, "Montessu (Santadi)", in Rivista di Scienze preistoriche, XXVII, 1972, p. 477 ss.;
M. Frau-R. Monticolo, Sulcis: guida archeologica: Calasetta, Carbonia, Carloforte, Giba, Masainas, Narcao, Nuxis, Perdaxius, Piscinas, Portoscuso, S. Giovanni Suergiu, S. Anna Arresi, Santadi, S. Antioco, Teulada, Tratalias, Villaperuccio, Firenze, Arte e Natura,1990, pp. 34-36. 

Comente arribbare
Dae su paisu de Sa Baronia: si rugrat su tzentru abitadu, s'imbocca sa SP 80 conca a Narcau e, a pustis de su riu Mannu, a 1 km belle, s'acumprida a s. e si sighint sos indicos pro sa necròpoli.