Sa tzitade romana de Sulci fiat situada, comente a sa preesistente tzitade pùnica, in su logu de su de oe Santu Antiogu, in sa parte N/E de s'omònima ìsula sulcitana, a S/O de sa Sardigna. Est possìbile a bisitare su MAB Museu Archeològicu F. Barreca, su tofet, su forte sabàudu, su bidditzolu ipogeu, su Museu Etnogràficu, sa Necròpoli e s'Acròpoli.
Sa conchista romana de sa Sardigna, acontèssida in su 238 a.C., aiat determinadu unu generale sestu polìticu, econòmicu e amministrativu de s'ìsula. Tale fenòmenu non si fiat manifestadu però repentinamente, ma aiat connotu un'isvilupu progressivu, mescamente in sa prima fase, cudda pertinente a s'edade republicana.
Est in sos tzentros abitados de fundatzione fenìtzia, colados posca suta de su controllu pùnicu e duncas romanu, chi si tenet sa prus crara torrat a proare de sa gradualidade de su protzessu de romanizatzione de sa Sardigna. In medas casos difatis s'assentu urbanu de custos tzentros no aiat subidu, in edade republicana, sustantziales mudas.
Cantu naradu balet fintzas pro Sulky. Un'esèmpiu eclatante in manera piessigna de su fenòmenu nche lompet de sa necròpoli pùnica (VI-su de IV sèc. a.C.), assetiada in sa parte arta de sa tzitade. Sa necròpoli, costituida dae numerosas tumbas a càmera fossadas in sa roca e pretzèdidas dae unu "dromos" a istradeddas, fiat istada difatis in manera ampra torrada a impreare in edade romana.
Custu comente si siat non signìficat chi a Sulci durante sa fase republicana non siat istadu realizadu calicunu tipu de interventu edilìtziu. A torrat a proare de custu fatu, in sas lestras bighinàntzias de su fortinu sabàudu, in s'àrea de sa gai narada acròpoli, sunt istadas atzapadas unas cantas istruturas muràrias de su de II sèc. a.C. Custas evidèntziant unu basamentu in blocos subra de cales fiat impostadu unu colonnadu de su cale si cunservant noe colunnas. S'istrutura fiat istada posta su pamentu duas bias: una prima in "opus signinum" (posta de su pamentu in cocciopesto in cale fiant insertadas cun regolaridades piticas tèssere biancas); una segunda in cocciopesto prus iscuru, chi aiat cugugiadu sa pretzedente posta de su pamentu. Si tratat de unu tèmpiu pesudo-periptero "sine postico" (inghiriadu dae colunnas in totus sas partes suas francu chi in cudda posteriore) a cale s'atzediat a traessu de una pigada monumentale. Su tèmpiu, in s'impiantu cumplessivu suo, torrat a cramare tipologicamente anàlogas istruturas mèdio-itàlicas de ascendenza ellenìstica.
Una àtera istrutura pertinente a custa fase est su monumentu nòdidu cun su nùmene de "Ischit Presonedda": unu piticu mausoleu a istrutura piramidale, in grandu blocos squadrati, datàbile a su de II sèc. a.C.
Comente aiat acadèssidu fintzas in àteros tzentros sardos, sa bortada in s'istòria urbanìstica de Sulci si còllocat in su coladòrgiu de sa fase republicana a sa fase imperiale, e in particulare su momentu (cun cada probabilidade de collocare a inghìriu a su 48 p.C.) in cale Sulci aiat achiridu su rangu de "municipium" e sos tzitadinos suos fiant istados iscritos in sa tribù Quirina.
S'iscavu de s'àrea de su Cronicario at postu in lughe duas aorados de domos realizadas in su de I sèc. p.C. e abbandonadas belle unu sèculu a pustis. S'istampu de sa tzitade deviat èssere localizadu in su situ de Su Narboni e deviat èssere dotadu de unu "capitolium" (pro como no ancora individuadu) e de unu "Augusteum", a cale paret si referire s'acatamentu de diversas isculturas rafigurantes pessonàgios de sa "gens" giulio-claudia. In su 1984 fiant istados identificados sos restos de s'anfiteatru de su de II sèc. p.C., assetiadu a sas pende·nos S/E de sa punta ue fiant s'acròpoli e su tèmpiu.

Istòria de sos iscavos
Sos primos mentovos subra de s'antighidade e s'importu de su situ de Santu Antiogu torrant a artziare a su 1580, a òpera de su canònicu Giovanni Fara. A pustis de issu medas àteros istudiosos, intre sos cales De sa Marmora e su Spano, si fiant interessados a su giassu. Sos primos interventos sientìficos de iscavu archeològicu fiant istados giutos dae Antonio Taramelli, chi in su perìodu cumprèndidu intre su 1903 e su 1921 aiat publicadu cun rigore e pretzisione su torracontu de sa faina pròpia de iscumbata. Sutzessivos interventos fiant istados giutos dae Salvatore Puglisi, Paolo Mingazzini e Giovanni Lilliu. In su 1956 aiant tentu cumintzu sas iscumbatas sistemàticas. Gennaro Pesce aiat iscobertu in sa localidade nòdida in manera significativa comente a "Ischit Guardia de is Pingiadas" su tofet e aiat estèndidu s'iscumbata a sa necròpoli pùnica. Sutzessivos interventos, partinde dae su 1967, fiant istados giutos dae Ferruccio Barreca in s'àrea de sa necròpoli pùnica. A sa fine de sos annos '80 Piero Bartoloni, Paolo Bernardini e Carlo Tronchetti aiant indagadu un'àrea de s'abitadu de su de I sèc. p.C. (Cronicario).

Bibliografia
P. Bartoloni, Surcis, collana "Itinerari", 3, Roma, Istitutu Poligrafico e Zecca de s'Istadu, 1989;
C. Tronchetti, S. Antìogu. Tàtari, C. Delfino, 1989 (Sardigna archeològica. Ghias e itinerari; 12);
P. Meloni, Sa Sardigna romana, Tàtari, Chiarella, 1990;
S. Angiolillo, S'arte de sa Sardigna romana, Milanu, Jaca Book, 1998;
A. Mastinu, Istòria de sa Sardigna antiga, Nùgoro, Su Maestrale, 2005.