Santa Justa, Crèsia de Santa Justa

Assetiada subra de sas ribas de s'istagnu omònimu, Santa Justa cumpartzit cun Aristanis sa bighinàntzia a su riu Tirsu e a sas alturas de su Monte Arci. Su territòriu suo, ocupadu sin de s'edade preistòrica, fiat istadu sede de s'antiga tzitade fenìtziu-pùnica e posca romana de Othoca, abbandonada in su cursu de su Medioevu, cando s'abitadu si fiat cuntzentradu a fùrriu a s'imbaro ocupadu de sa catedrale romànica intitulada a sas màrtires Giusta, Giustina e Enedina. A cùrtzia distàntzia de custa ùrtima s'agatat sa crèsia medievale de Santa Severa.
Sa crèsia de Santa Justa est unu de sos monumentos prus significativos de s'architetura romànica e de s'intreu patrimòniu artìsticu sardu. Sa particulare integridade de sas istruturas medievales suas lu rendet importante fintzas in bramadu extraisolano. Nointames s'imponenza de sa crèsia e su ruolu de antiga catedrale de s'omònima diòtzesi, suprimida a sos cumintzos de su sèculu XVI, perunu documentu cunservat memòria de sa data de fràigu, chi faghet a collocare in bia ipotètica in sa prima metade de su sèculu XII.
S'edifìtziu (m 28 x 14, artu 21 m belle) cunsistet in s'àula e in sa sutastante losa. S'àula est partzida in tres navadas de colunnas de reimpreu, totus diferentes gasi comente diferentes sunt sos capitellos, belle totus marmòreos de època romana, torrados a impreare a bortas cun rilavorazioni. Sa cobertura de sa navada tzentrale est de linna, mentras sas navatelle tenent bias a crusiera.
Sa losa est s'ùnica de su Romànicu sardu costruida pro intreu in muratura. Tenet fundu retangulare cun bias a crusiera chi iscàrrigant subra de colunnas. Comente in s'àula, fintzas inoghe sas colunnas sunt antigas e sos capitellos de reimpreu, rilavorati pro como de sa fàbrica romànica.
A s'esternu sos paramentos muràrios in carcare cun coidadu traballadu ispicant pro elementos de originalidade respetu a àteras fàbricas romànicas de s'ìsula. In sos costàgios de sa crèsia sos ispigros sunt scanditi de lesene a forte aggettanti, giuntas dae ampros archetos. In fatzada sas lesene so petzi duas e àrtziant finas a si giùnghere mediante una grandu arcada chi cumprendet una trifora. In s'àbside sas lesene lassant su postu a semicolonne, iscumpassadas dae capitellos subra de sos cales s'impostant sos archetos.
In su portale de sa fatzada sunt isculpidos unu leone e una leonessa, afrontados pro sas terga, chi adunghiano cervi. Sas duas feras si caraterizant pro su sentidu naturalìsticu, meda de si diferentziare pro su sessu.
Su campanile a d. de s'edifìtziu est frutu de ricostrutzione, gasi comente sos àteros ambientes adossados a su costàgiu S.

Istòria de sos istùdios
Sunt numerosos meda sos istùdios subra de sa crèsia. Si movet de sa boghe "Santa Justa" curada dae Vittorio Angius in su 1849. S'anàlisi istòricu-artìstica cumintzat in su 1907 cun su contributu de Dionigi Scano e sighit in su 1953 cun s'importante publicatzione de Raffaello Delogu, chi evidèntziat sa dipendèntzia de su monumentu de sos modos istilìsticos de sa fase buschetiana de sa catedrale de Pisa. Diferentes sos contributos de Renata Serra, intre cale su de su 1989 in su volùmene subra de s'architetura romànica in Sardigna. A Roberto Coroneo tocat sa sintètica ischeda in "Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300" (1993).

Bibliografia
V. Angius, "Santa Justa", in Goffredo Casalis Ditzionàriu geogràficu istòricu-istatìsticu-cummertziale de sos Istados de S.M. su Re de Sardigna, XVIII, Torinu, G. Maspero, 1849, pp. 342-345;
D. Scano, Istòria de s'arte in Sardigna de su XI a su sèculu XIV, Casteddu-Tàtari, Montorsi, 1907, pp. 129-136;
R. Delogu, S'architetura de su Medioevu in Sardigna, Roma, Sa Libreria de s'Istadu, 1953, pp. 116-119;
R. Serra, Sa Sardigna, collana "Itàlia romànica", Milanu, Jaca Book, 1989, pp. 143-156;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300, Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 11;
R. Coroneo-R. Serra, Sardigna preromànica e romànica, collana "Patrimòniu artìsticu italianu", Milanu, Jaca Book, 2004, pp. 123-138;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu-culturales, Casteddu, AV, 2005, pp. 74-75.