Gonnos Fanàdiga, Tumba de gigantes de San Cosimo

Sa tumba est situada in unu meravigiosu anfiteatru naturale, in sa badde solcata de su riu Terra Maiustus, subra de sas propaggini S de su monte omònimu chi culmina cun sa punta Su Retores a cuota 952 m e in cara a sa punta de s'Iglesiente, su massissu de su Monte Linas chi s'àrtziat a 1237 m s.l.m.
Sa tumba de San Cosimo, narada fintzas "Ischit Grutta de Santu Giuanni", presentat su clàssicu ischema planimètricu de sas tumbas de gigantes. Su corpus tombale (m 22,10), dispostu longu s'asse NS cun intrada a S, est delimitadu a s'esternu de filas de blocos de granitu de diversas dimensiones. Su prospetu resurtat ancora in parte terradu e ingombro de pietrame. Las fiancades, s'àbside e sas alas de s'esedra sunt rifasciate de una crepidine formante una bassa istradedda chi, in prus de frunire majore staticità a s'edifìtziu, impedit a s'abba piovana de penetrare a s'internu de sa càmera. Sas alas de s'esedra sunt costruidas cun filari orizontales de blocos (corda m 17,7 – in manera esterna m 24,10 – e fritzat m 5,60). S'intrada est situada a su tzentru de s'esedra. In su passadissu, subra de s'intrada, aparint duos portellos separados dae su diaframma formadu dae un'architrave in granitu insertadu subra de sos stipiti laterales a m 0,45 de su pamentu; sa porticina subrastante, a setzione tuva-ogivale, deviat èssere in orìgine serrada, ateretantu, de un'architrave de cobertura. Sos duos portellos e sos architraves mèdiant e superiora – de cale s'est ipotizada sa presèntzia – ìmitant de pare a pare sas zonas cavas e sas bandas rilevadas de sa stele centinata de sas tumbas de gigantes. Custos elementos nch'induint a retènnere chi sa stele centinata fossas inoghe otenta a traessu de sa subraponidura de diversos elementos coronados dae unu contzo traballadu a carrada o lunadu dotadu, fortzis, de tres tuvos pro s'insertada de sos betili. Deretu a pustis de s'intrada est presente unu piticu passadissu strombato cara a l'interno (sa larghesa colat dae m 0,62 acanta s'intrada a m 0,85 cara a sa càmera) longu m 1,70. Sa càmera funerària, de fundu retangulare (m 16,50 x 1,58/0,85 x 1,90 de artària), presentat setzione tuva-ogivale. Su pranu pone·las su pamentu, costituidu dae unu bancone naturale de roca granìtica, fiat istadu rivestidu dae unu pìgiu de pedras de mèdias e piticas dimensiones livelladas in sas connessure de còdulos de su riu.
Sos iscavos ant torradu materiales chi torrant a artziare a s'edade de su Brunzu Mèdiu, in particulare a unu momentu cumprèndidu intre sa fine de su XV e su de XIV sèc. a.C., caraterizadu dae sa produtzione de vasos a tesa interna decorados a nervaduras.

Istòria de sos iscavos
Sos primos interventos de iscavu fiant istados fatos in su 1981 de Giovanni Ugas.

Bibliografia
G. Ugas, "Sa tumba megalìtica 1° de San Cosimo-Gonnos Fanàdiga (Casteddu): unu monumentu de su brunzu mèdiu (cun sa prus antiga atestatzione mitzenea in Sardigna)", in Archeologia sarda, 1, 1981, pp. 7-20;
G. Ugas, "Gonnos Fanàdiga (Casteddu) San Cosimo", in Sos Sardos: sa Sardigna de su paleolìticu a s'edade romana, a cura de E. Anati, Milanu, Jaca Book, 1984, pp. 99-101.

Comente arribbare
Dae Gonnos Fanàdiga si protzedit pro Gùspini subra de sa SP 126. Si pigat su primu bìviu a manca, posca s'acumprida a dereta cara a Àrbus, si sighit pro 2,5 km e si pigat unu caminu isterradu pro sas cavas de arena. A pustis de m 300 a su bìviu s'acumprida a d. posca si sighit pro in prus de 200 m.