Bilartzi, Torre

Bilartzi insistet in una zona rica de documentatzione archeològica, mesches partinde dae s'època nuràgica. Sa turre aragonesa prospetta subra de un'ispàtziu birde a sos oros de s'abitadu, pagu a tesu de sa crèsia de San Palmerio e de sa de San Giorgio, mentovada in su "Condaghe de Santa Maria de Bonàrcadu" (XII-sèculu XIII) comente a logu in cale si teniat "corona" (udièntzia) pro dirimere sas contierras locales.
Sa turre de Bilartzi est un'istrutura robusta, chi s'imponet pro sa potèntzia de sas murature e èvocat appieno lu faschent connètidu a su clima militare chi s'imaginàriu modernu assignat a su Medioevu. S'època de sa fàbricu suo torrat a artziare cun probabilidade a su sèculu XVI. In su sèculu XIX fiat bènnidu sutaposta a adatamentos istruturales, pro èssere impreada comente a càrtzere mandamentale.
Su fundu cuadradu tenet 17 m de chirru. Sa massitza istrutura est impostada subra de un'ampru zoccolo a sabata chi curret longu totu su perìmetru. Sas murature sunt realizadas cun blocos de vulcanite in pessu chi sbozzati e ligados cun malta, mentras sos àngulos sunt in blocos de mannu pezzatura, squadrati e postos cun perfetu alliniamentu, tale de non rechèrrere legante. Sa robustesa de s'edifìtziu est ligada a sa funtzione militare sua, chi imponiat sa netzessidade de sovrastare s'àrea in tundu e de operare de sa turre in totu sas diretziones.
In su prospetu S/E s'aberit su portale centinato a totu de ses cun centina gravante subra de stipiti non monolìticos. S'atuale intrada est frutu de muda de su Setighentos, chi nd'at restrintu sa lughe cando sa turre fiat istadu trasformada in càrtzere. Sas ventanas sunt de diferente tipu, lobate in sos prospetos N/E e S/E e a arcu in cuddos S/E e S/O.
Particulare curiosidade desta su portale O, non tantu pro sa forma caraterizada sua dae centina a totu de ses, cantu pro sos càrdines infissi a su de suta de su limenàrgiu. A issos fiat vinculadu unu coladòrgiu levatoio, in manera perfeta coerente cun s'orìgine difensiva sua. A su sèculu XIX torrat a artziare sa possente ghenna coratzada cun chiavistelli, serrature e passantes, visìbile in su prospetu printzipale.

Istòria de sos istùdios
Sa turre est istada istudiada dae Foiso Fois chi l'at cuntestualizada in s'àmbitu de s'architetura militare de sa Sardigna medievale. A Francesca Segni Pulvirenti e Aldo Sari si devet un'ischeda chi nd'atestat sa casta pro como de coladòrgiu de s'edade tardogòtica a cudda de su Rinaschimentu.

Bibliografia
F. Fois, Castelli de sa Sardigna medievale, Milanu, Amilcare Pitzos, 1992, pp. 163-166;
F. Segni Pulvirenti - A. Sari, Architetura tardogòtica e de influssu de su Rinaschimentu. Nùgoro, Ilisso, 1994, ischeda 17.