Bilartzi, Crèsia de San Pietro de Zuri

Sa crèsia de San Pietro de Zuri est in sa lestra periferia de s'abitadu modernu de Zuri. In sos annos Binti de su sèculu coladu sa crèsia e su paisu fiant istados trasferidos dae su giassu originàriu, longu sas ribas de su Tirso, a monte, pro nd'evitare sa sommersione a pustis de sa creatzione de su batzinu artifitziale de su lagu Omodeo. Duncas resurtant decontestualizzati respetu a su logu istòricu, ma interessantes comente a esèmpiu de pianificatzione urbanìstica de sa prima edade fascista.
Sa crèsia de San Pietro Apostolo est in annoverare intre sos prus significativos monumentos de s'architetura medievale isolana. Rapresentat unu de sos raros edifìtzios datados e pro giunta assegnabili a un'architetu individuadu pro nùmene, gràtzias a un'epigrafe chi informat puru de s'identidade de su cumandu. S'ammaju de su monumentu benit mescamente dae su materiale costrutivu, sa ruja andesite de sas cavas de s'altura de Bilartzi.
Sa fàbrica est datada a su 1291 de s'epigrafe de sa fatzada, chi tzèlebrat su mastru Anselmo de Como e sa badessa cummitente Sardinia de Lacon. La prantat, isvilupada longu belle 34 m, est sa de un'àula longitudinale cun cobertura de linna. S'àbside oe est in N, ma in orìgine fiat canonicamente orientada.
Sa fatzada tenet unu zoccolo a sabata sagomata, chi curret longu totu su perìmetru, e est in manera neta mòvida a metade artària. S'ala inferiora benit partzida in tres ispigros dae arcadas a totu de ses modanate a dòpiu toru e sopraccigliate. In s'ispigru tzentrale s'aberit su portale. Lunetta e stipiti sunt ribattuti in manera interna de unu fregio a torciglione, mentras architraves e stipiti sunt ornati cun figuras antropomorfas e zoomorfas. S'ammenta rincassa in unu profundu strombo.
S'ala superiora de sa fatzada fiat istadu torrada a costrùere in su 1504. Sa ventana retangulare in asse cun su portale aiat sostituidu una bifora de cale sunt istados recuperados sos restos. Sa matessi artària de sa fatzada deviat èssere majore, comente a testimòniat su frammentu de curnisa a archetos intritzidos visìbile in su pilastru deretu de su grandu campanile a vela a dòpiu òrdine de bifore archiacute, alliniadu a manca de sa fatzada.
S'àbside tenet fundu semiesagonale e cobertura a catino emisfèricu. No est s'àbside romànica, chi teniat forma semitzircolare, ma cudda torrada a costrùere intro su 1336. A s'internu est istada ricavada una nitza trilobata su cale pilastrino deretu, de tipu ofitico, acudit dae sa tzima de sa fatzada originària.

Istòria de sos istùdios
A s'architetu Carlo Aru, chi aiat curadu sos traballos de smontaggio e ricostrutzione de sa crèsia, si devet un'esauriente monografia subra de su monumentu (1926). Posca s'annoverano sos contributos de Raffaello Delogu, Salvatore Naitza, Renata Serra e Roberto Coroneo, chi crarint sas peculiaridades de un'edifìtziu chi ammustrat caràteres de transitzione de su Romànicu a su Gòticu.

Bibliografia
C. Aru, San Pietro de Zuri, Reggio Emilia, Ofitzinas Gràficas Reggianas, 1926;
R. Delogu, S'architetura de su Medioevu in Sardigna, Roma, Sa Libreria de s'Istadu, 1953, pp. 201-206;
S. Naitza, "Dae inoghe a inie", in Almanacco de Casteddu '86, Casteddu, 1985, sena pàginas;
R. Serra, Sa Sardigna, cannaca "Itàlia romànica", Milanu, Jaca Book, 1989, pp. 379-381;
R. Coroneo, Architetura romànica de sa metade de su Milli a su primu '300, Nùgoro, Ilisso, 1993, ischeda 144;
R. Coroneo-R. Serra, Sardigna preromànica e romànica, cannaca "Patrimoniu artìsticu italianu", Milanu, Jaca Book, 2004, pp. 233-241;
R. Coroneo, Aiat pedidu romànicas de sa Sardigna. Itinerari turìsticu-culturales, Casteddu, AV, 2005, pp. 68-69.

Comente arribbare
Si lassat sa SS 131 a s'artària de Abbasanta e a pustis de pagos km si bortat a dereta subra de SS 131 nàrrere, pro posca pigare su bìviu a d. subra de sa SP 27 e ancora a d. subra de sa SP 28, finas a Zuri (fratzione de Bilartzi), ue pesat sa crèsia de San Pietro.