Casteddu, Ospidale Tzivile

S'Ospidale Tzivile de Casteddu est una de sas prus interessantes architeturas de s'Otighentos italianu.
Sa realizatzione de su progetu fiat istada afidada a su famadu architetu casteddàiu Gaetano Cima (1805-1878).
In su 1841 sas autoridades tzitadinas aiant istabilidu, in ottemperanza a sa normativa tando vigente, ue diat èssere dèvida pesare su fràigu nou. Su sèberu aiat torradu a rùere subra de un'àrea in sa zona de Palabanda, a largu de su tzentru tzitadinu, intre s'Ortu botànicu e sa bia de su Monte (atuale bia Ospidale).
Lu progeto, elaboradu in su 1842, previdiat un'edifìtziu bàlidu in manera architetònica, in manera ratzionale cuntzepidu e rispondente a su caràtere de funtzionalidade chi sa destinatzione cumportaiat. Sa prima pedra fiat istada posta in su 1844, e in pessu chi bator annos a pustis, in su 1848, sos primos bratzos podiant giai èssere impreados. Pro rispòndere a sos bisòngios de isulamentu e in manera cuntemporànea de fàtzile raggiungibilità, s'edifìtziu fiat istadu costruidu in unu logu elevadu, in su puntu de addòbiu intre su bighinadu de Stampace e su chi bessat O de Castello, non pro àteru no a tesu de sa pratza Yenne, tzentru nevralgico de sas fainas tzitadinas.
Su prospetu, de arrastu neoclàssicu, s'isvilupat longu un'asse retilìneu e si presentat ritmato de tres avancorpi, unu tzentrale e duos laterales a sas estremidades de sos bratzos. S'avancorpo tzentrale est cursadu dae un'ùnicu òrdine gigante de ses colunnas dòricas sena scanalatura artas 10 m e sovrastate de un'àticu. Su restu de sa fatzada s'organizat in duos òrdines separados dae una curnisa contina; subra de ambos s'aberit una teoria de ventanas cuadrangulares. Sa sutzessione de sas ventanas e sa curnisa marcapiano cunferint a s'intreu prospetu un'andamentu orizontale e istàticu, agigu mòvidu dae sos corpos avantzados.
S'impiantu est in raggiera, cun corpos de fàbrica chi movent de unu nùcleu tzentrale de forma semitzircolare, in modu de otènnere unu disponimentu indipendente de sos repartos, a su tempus matessi intercomunicanti. Resurtaiant gasi assòlvidos cuddos caràteres de funtzionalidades fundamentales pro un'istrutura ospedaliera modernamente cumpresa. Sas giunturas de sos corpos de fàbrica formant bator cortes a fundu esagonale illonghiada; un'ulteriora corte est ricavada a s'internu de su corpus semitzircolare de cale si partint sos chimbe corpos radiales. Su pernu de isvilupu de s'intreu ischema a raggiera est costituidu dae sa rotonda cupolata, a sa cale s'atzedet a traessu de su pàtiu de s'intrada printzipale.
In fase de progetatzione prima, e de realizatzione posca, no est istadu discuidadu s'elementu ornamentale, a s'esternu, in sos disinnos de sos cantzellos e de sas ventanas, che a s'internu, in sos motivos decorativos de sas barandìllias in ghisa de sas duas iscalas printzipales.
Cheret signaladu in fines chi custu fràigu, chi podet èssere cunsiderada su capolavoru de Gaetano Cima, si collocaiat - comente a prus furriadas ant rilevadu sos istòricos de s'arte e de s'architetura - in perfeta atualidade respetu a sas prus sobradas architeturas de su tempus suo, in Amèrica e in Europa.

Istòria de sos istùdios
S'ospidale est ogetu de una sintètica ischeda in su volùmene de Salvatore Naitza subra de s'architetura tardoseicentesca e purista (1992).

Bibliografia
S. Lissia, "Gaetano Cima", in Studios Sardi, IX, 1950, pp. 376-392;
B. Virdis, "S'architetura neoclàssica in sa Sardigna meridionale", in Atos de su de XIII cungressos de istòria de s'architetura. Sardigna, I, Roma, 1966, pp. 331-334;
R. Serra, "S'Ospidale Tzivile", in Almanacco de Casteddu, 1977, sena pàginas;
R. Serra, "Su lapis purista. A chentu annos de sa morte de Gaetano Cima", in Almanacco de Casteddu, 1979, sena pàginas;
A. De su Panta, Un'architetu e sa tzitade sua. S'òpera de Gaetano Cima (1805-1878) in sa cartas de s'Archìviu Comunale de Casteddu, Casteddu, Editziones de sa Torre, 1983;
S. Naitza, Architetura de su tardu '600 a su classitzismu purista. Nùgoro, Ilisso, 1992, ischeda 85;
M. Pintus, "Architeturas", in Casteddu Bighinados istòricos. Stampace, Cinisello Balsamo, 1995, pp. 83-160.