Situadu a ca. 2 km a Nord-ovest de sa cittￃﾠ de Carbònia, subra de un'altura de 191 m s.l.m., est a largu ca. 17 km de sa costa meridionale e de s'istmo de s'ìsula de Santu Antiogu, e agigu 5 km de sa costa otzidentale de Paringianus. De su Parcu si gosat de unu panorama chi abbratzat s'arcipelagu sulcitano de Santu Antiogu e San Pietro, sa badde de su Cixerri e sa de su Rio San Milanu.
Parcu Archeològicu de primore, Monte Sirai dòminat un'istraordinàriu paesàgiu de s'altura sua e cumprendet a su mancu 40 giassos, sortes partinde dae su Neolìticu finas a sa fine de s'etￃﾠ pùnica. A inghìriu a su pranu e a s'internu de su Parcu pesant fintzas unos àteros giassos de etzetzionale interessu, comente a su Nuraghe Sirai. Sa positzione istratègica sua, dominante subra de su fundamentale asse viàriu de s'antiga Via Sulcitana, e subra de s'atzessu a sos giatzimentos mineràrios, ispiegat sa fundatzione sua a banda de sos fenìtzios e sa ristruturatzione sua a banda de sos cartaginesos, chi ant dadu a Monte Sirai s'arrastu istòricu piￃﾹ marcada.
Fundadu cara a sa metￃﾠ de su VIII sec. a.C., s'insediamentu fenìtziu fiat creschidu in s'ùrtimu bator unu de su sèculu sutzessivu. In etￃﾠ pùnica fiat istadu tzertamente unu tzentru in espansione, a su mancu de s'IV sec. a.C. in posca; s'ùrtima pianificatzione torrat a artziare a unu momentu pagu antetzedente a sa prima gherra pùnica (264-241 a.C). A su printzìpiu de sa dominatzione romana de sa Sardigna (de su 238 a.C.), Monte Sirai aiat abarradu unu tzentru pùnicu: sos noos tzentros romanos s'agatant difatis a badde, a inghìriu a su pranu e in s'àrea de s'atuale cittￃﾠ de Carbònia. Li fossas piￃﾹ reghentes ant iscobertu chi in s'estremitￃﾠ meridionale unu setore de s'abitadu fiat istadu rioccupato in etￃﾠ tardu antiga (V-VII sec. d.C.).
S'insediamentu de Monte Sirai, caraterizadu dae una topografia difùndida e articulada subra de diversas àreas de su pranu, cumprendet tres grandu setores: s'abitadu artu, sas necròpolis e su tofet.
S'abitadu. S'abitadu artu ￃﾨ serradu subra de su chirru setentrionale de fortificatziones: comente s'intrea àrea abitativa in lughe, issas torrant a artziare a sa piￃﾹ tarda fase pùnica (III sec. a.C.). A traessu de sa ghenna Nord s'intrat a s'ùnicu ispàtziu pùblicu, una pitica pratza dominada dae su tèmpiu de Astarte, chi costituiat de seguru su coro de su tzentru e de sa comunitￃﾠ.
Sa majore ala de sas abitatziones tenet una planimetria a vanos acostagiados. Intre custas s'adobiat sa domo "de su lucernario de talco", (fine sèculu VII - II sec. a.C.).
A unu grupu de famìlias dominantes aparteniant, cun probabilidade, sas piￃﾹ articuladas domos a curtzas, comente a sa gai narada "domo Fantar", chi pesat difatis in sas lestras adiacenze de su tèmpiu. Li fossas piￃﾹ reghentes ant riveladu in s'estremitￃﾠ meridionale unu setore de s'abitadu chi fiat istadu rioccupato in etￃﾠ tardu antiga (V-VII sec. d.C.).
Sas necròpolis. Diversas àreas funeràrias sunt istadas individuadas e indagadas, a s'esternu de s'abitadu. Cara a Nord, s'adobiat sa prima de sas necròpolis, cudda fenìtzia: un'ampra àrea de tumbas a incinerazione fossadas in sa roca tufacea o in sa terra, cugugiadas dae lastrine dae pedra. Dèchidos sunt sas àreas funeràrias de etￃﾠ pùnica: in particulare sa necròpoli ipogeica, assentada de 13 tumbas familiares suterràneas, cun sos ispàtzios internos scanditi de sarcòfagos, pilastros e nitzas pro sos asciugàrios; si podent in prus bisitare sa necròpoli infantile (cun interros in ànfora) e un'àrea funerària iscoberta de reghente, assentada de tumbas sìngulas in fossa.
Su tofet. A Nord-ovest de sas necròpolis pesat su tofet, unu particulare santuàriu de su campusantu, ogetu de biu dibatu e dedicadu a sos pipios nàschidos mortos o defuntos in modde etￃﾠ, in antis de èssere integrados in sa comunitￃﾠ de sos bios. Sa fàbricu suo torrat a artziare a su perìodu pùnicu (IV sec. a.C.). Sas urnas (comunas pentole) continentes sas chisinas de sos piticos defuntos beniant depostas in un'àrea a chelu abertu, dae in antis unu tempietto, pretzèdidu dae una scalinata. Su santuàriu at torradu fintzas numerosos piticos monumentos in forma de stele chi rafigurant mescamente divinitￃﾠ maschiles e feminiles: a su Museu Archeològicu Villa Sulcis si puￃﾲ agatare sa ricostrutzione de un'ala de su tofet in sa sala 3, dedicada a sos acatamentos de Monte Sirai.

Istòria de sos iscavos
Sos iscavos archeològicos, comintzados dae Sabatino Moscati e Ferruccio Barreca, ant interessadu dae su 1963 e pro in prus de 5 deghènnios, s'insediamentu de Monte Sirai, cun s'abitadu, su tofet, sas necròpolis; a sos primordi a banda de una Missione parente intre Universitￃﾠ de Roma e Soprintendenza Archeològica de Casteddu, posca de sa matessi Soprintendenza e de su CNR (Istitutu de Studios fenìtzios e Pùnicos) de Roma e in fines de s'Universitￃﾠ de Sassari (ùrtimas cuntzessiones a cura de Michele Guirguis).

Bibliografia
M. G. Amadasi - F. Barreca - P. Bartoloni - I. Brancoli - S. M. Cecchini - G. Garbini - S. Moscati - G. Pische, Monte Sirai II. Raportu preliminare de sa Missione Archeològica de s'Universitￃﾠ de Roma e de sa Soprintendenza a sas Antichitￃﾠ de Casteddu, (Studios Semìticos 14), Roma 1965.
P. Bartoloni, S'impiantu urbanìsticu de Monte Sirai in s'etￃﾠ republicana, in ￂﾫAfrica Romanaￂﾻ 10, Àutos de su de X Cunvegnos de Studio, Aristanis 11-13 nadale 1992, Sassari 1994, pp. 817-829
P. Bartoloni, Sa necròpoli de Monte Sirai - I, Roma 2000 (ￂﾫCollezione de Studios Feniciￂﾻ 41).
P. Bartoloni et a su., Monte Sirai 1999-2000, in ￂﾫ Torrada a bìdere de Studios Fenìtzios ￂﾻ 30, 1, 2002, 40–119.
P. Bernardini - C. Perra - G. Brincant, Monte Sirai. Sas òperas e sas dies. Sa vida fitiana e sa cultura de sos Fenìtzios e de sos Cartaginesos de Monte Sirai, Catàlogu de sa mustra, Carbònia 2001.
S. Fenugros, Reconnoschimentu in su territòriu de Monte Sirai, in ￂﾫ Torrada a bìdere de Studios Fenìtzios ￂﾻ 33, 2005, pp. 225-259.
M. Guirguis, Necròpoli fenìtzia e pùnica de Monte Sirai. Iscumbatas archeològicas 2005-2007, 2007.
M. Guirguis, Sos ispàtzios de sa morte a Monte Sirai (Carbònia - Sardigna). Rituales e ideologias funeràrias in sa necròpoli fenìtzia e pùnica (iscavos 2005-2010), in ￂﾫThe Journal of Fasti on Lineￂﾻ 230, 2011, pp. 1-32.
M. Guirguis, Monte Sirai 1963-2013. Mesu sèculu de iscumbatas archeològicas, Ghias e Itinerari, Sassari 2013

Comente arribbare
Dae Casteddu: dae sa SS 130, a su km 44 s'acumprida a d. pro Carbònia (SP2). Lòmpidos a Biddamatraxa s'acumprida a d. a su km 57 pro sa SS126 (diretzione Santu Antiogu) ; a ca. 800 m svoltare a d. Pro Parcu Archeològicu Monte Sirai . Su caminu sighit longu su costàgiu de su monte finas a su pranu sommitale. Su Parcu ￃﾨ dotadu de istruturas ricettive, cun biglietteria in logo e bookshop, e de ampru parchègiu.