In su cursu de su Noighentos, una noa bisione de s'ìsula, elaborada dae iscritores e artistas in parallelu a cuddas cronachistiche e figurativas de sos "biagiadores", at a resurtare a sa base de sa tzelebratzione de sos balores autòctonos, de sa nostalgia pro su primordiale, chi si fundet cun su mitu de sa terra incontaminata e de sa genuinità de su pòpulu sardu, contrapostos a sa soverchiante omologazione imposta de s'esternu e de sa cuntemporaneidade.

Sìmile letura agatat crèditu e s'afirmat, de su restu, non petzi in sos tzìrculos intelletuales e polìticos chi in su cursu de su sèculu XX dant vida a s'ideologia separatista, a sos diversos movimentos indipendentistas e a su Partidu Sardu de Atzione - puru tantu a sas proas literàrias de seguru grussesa cales cuddas poèticas de Sebastiano Satta e narrativas de Grazia Deledda, cantu vàrias e duritas operatziones mistificatorie de sos "caràteres originales" de s'istòria e de sa cultura sarda - ma fintzas in campu artìsticu, in sos tèrmines de unu momentu e de unu protzessu epocale in manera giusta definidos de "imbentu de s'identidade".

Paris a sa modernidade, respetu a sos tempos, de sas propostas plàsticas de s'iscultore Francesco Ciusa (Nùgoro 1883-Casteddu 1949), sa cale istàtua in gesso "Sa mama de s'ochidu" aiat tentu su primu prèmiu a sa Biennale de Venètzia de su 1907, sa crìtica istoriogràfica prus abbista tenet cun resone missu in pretzisa evidèntzia su ruolu acumpridu dae s'illustratzione e de s'intzisione [in su si cristallizare de unu limbàgiu figurativu de marca gràfica, totu giogadu subra de s'evidèntzia de sa lìnia e subra de su balore costrutivu de su colore o de sos netos cuntrastos, gràtzias a s'òpera de artistas comente a Giuseppe Biasi (Sassari 1885-Andorno Micca 1945), Filippo Figari (Casteddu 1885-Roma 1974) e Mario Delitala (Orane 1887-Sassari 1990), sa cale formatzione e su cale esòrdiu si còllocant, no a casu, in custu ispetzìficu àmbitu espressivu.

Si podet nàrrere nointames chi siat istadu sottovalutato cuddu cobertu, torra a sa lughe de sa dinàmica istòrica costante in s'arte isolana, de s'importatzione de registros figurativos chi resurtant in realidades elaborados in s'ìsula, ma a banda de artistas sa cale formatzione e su cale limbàgiu derivant de diversos àmbitos geogràficos de sa situatzione culturale europea. S'atzentu ruet a particulare subra de sa presèntzia de duos artistas ispagnolos, Eduardo Chicharro Agüera e Antonio Ortiz Echagüe, in su primu deghènniu de su sèculu XX in àreas e tzentros de sa Sardigna interna, de cale aiant tràidu sas formas realìsticas e sos motivos etnogràficos de unu repertòriu icònicu destinadu a si costituire comente a "modu" ispetzìficu de s'identidade artìstica sarda. In particulare a su segundu andat atribuida in su 1908 sa creatzione de una manna e ammajadora iscenografia de grupu, in sa tela "Sa festa de sa confraternita de Atzara" oe in su Museu de San Telmo a San Sebastián (Paisos bascos), totu risòlvida subra de su filu de s'evocatzione de un'ambiente paesanu re-tràidu segundu sos cànones de su costumbrismo ibèricu. Unos cantos intre sos prus sensìbiles pintores isolanos tando a sos cumintzos aiant dèvidu tzertamente connòschere e apretziare a su mancu custa òpera de s'ispagnolu, non foss'àteru pro sa presèntzia sua a s'Espositzione internatzionale de Mònacu in su 1909 e pro s'ampra tzirculatzione de sighida a sa riprodutzione in rivistas de larga difusione fintzas in sos tzicuitos intelletuales in Sardigna.

Si est possìbile nde collire petzi unu larganu riflessu, in calidade de impòsitu diretu a s'evocatzione de sos balores autòctonos de su pòpulu sardu, in sa "Grandu festa de su campu" pintada dae su tataresu Giuseppe Biasi in su 1910-11 segundu un'impostadura lineare-cromàtica de marca setzessionista, sa presèntzia in Mònacu de Filippo Figari in su 1909 abbalorat s'ipòtesi e cuntzedet prus de una possibilidade de letura in tale sentidu de sa sutzessiva virata, imprìmida dae su pintore cagliaritano a sa produtzione sua, de s'initziale insertada in su cuntzentradu clima artìsticu monacense a s'abbandonu de su limbàgiu gràficu setzessionista in favore de sa prus eficatze e colorida, pro cantu oleografica, tzelebratzione de sos fasti de sa "vida sarda" in sas tele de su tziclu "S'amore in Sardigna", pintadas intre su 1912 e su 1914 pro sa Sala de sos matrimònios de su Palatzu tzìvicu de Casteddu.

MONOGRAFIE
M. G. Scano, Antonio Ballero. Nùgoro, Ilisso, 2004 (I mastros de s'arte sarda; 6);
G. Altea, Giuseppe Biasi. Nùgoro, Ilisso, 2004 (I mastros de s'arte sarda; 1);
G. Altea, Francesco Ciusa. Nùgoro, Ilisso, 2004 (I mastros de s'arte sarda; 3);
M. L. Frongia, Mario Delitala. Nùgoro, Ilisso, 2004 (I mastros de s'arte sarda; 7);
G. Murtas, Filippo Figari. Nùgoro, Ilisso, 2004 (I mastros de s'arte sarda; 2);
M. G. Scano, Felice Melis Marini. Nùgoro, Ilisso, 2004 (I mastros de s'arte sarda; 9).