Sos documentos de archìviu mustrant chi a pustis de sa mesidade de su de XI sèculos sa Sardigna est partzida in bator rennos o giuigados. A capu de onniunu b'est unu re o giùighe, in possessu de autoridade suprema. Onni giuigadu est partzidu in curatorias, chi corrispondent a sa partzidura eclesiàstica in diotzesi.
In s'architetura romànica sarda, intre sas fileras de sas piantas, a primu si depet mentovare su tipu de crèsia a impiantu longitudinale, cun àbside semitzirculare a levante. Sas catedrales e sas crèsias prus nòdidas tenent tres navadas, iscumpartzidas dae arcadas subra culunnas o pilastros. De capitellos nd'agatamus in màrmaru de edade romana, chi los aiant torrados a impreare.
Cun su nùmene de "Condaghe de Santa Maria de Bonàrcadu" si faghet riferimentu a su manoscritu 277 cunservadu in sa Biblioteca Universitària de Casteddu. Si tratat de una collatzione de documentos, chi si podent incuadrare intre su de XII a sa mesidade de su de XIII sèculos, chi presentant sos movimentos patrimoniales de su monastèriu de Bonàrcadu.
Sa ruta de su giuigadu de Càlaris suta su poderiu de Pisa, in su 1258, est sa premissa istòrica pro fraigare sa sea de Santa Maria, e sas muràllias chi inghiriaiant su bighinadu de Casteddu. Fràigu acumpridu in su 1305-07 cun sas turres de Santu Pancràtziu e de s’Elefante, progetadas dae Giovanni Capula e galu oe intreas.
Dae su puntu de bista istòricu si podent distìnghere fortilesas fraigadas in sa prima edade bizantina (VI-VII sèc.), casteddos cun impiantu giuigale e àteros torrados a acontzare o pigados dae donnos genovesos e pisanos a pustis de sa mesidade de su de XIII sèculos. Sa variedade de pedras segadas e tècnicas parìviles a cuddas impreadas in sos edifìtzios eclesiàsticos sardos.